Dünya Bankası’na nazaran Türkiye, besin enflasyonunda 5. sırada. Türkiye, bu kategoride OECD ülkeleri ortasında ise birinci sırada bulunuyor.
Rusya’nın Ukrayna’yı işgali, güç fiyatlarındaki artış ve iklim krizi üzere nedenlerle yükselen global besin fiyatları son devirde dünya genelinde düşme eğiliminde. Buna karşılık Türkiye’de besin fiyatları artmaya devam ediyor. Artışın nedenini ve devam edip etmeyeceğini araştırdık.
Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) açıkladığı enflasyon bilgilerine nazaran Türkiye’nin Mart 2023’te tüketici besin enflasyonu yüzde 68’e yakındı.
Mart 2022’de bu oran yüzde 70 olarak açıklanmıştı. The Economist mecmuasının besin güvenliği endeksine nazaran Türkiye’de besin alım gücü 2012-2022 yılları ortasında 16 puan düştü.
Birleşmiş Milletler Besin ve Tarım Örgütü FAO Mart ayında, Besin Fiyat Endeksi’nin geçen yıl zirve noktasına ulaştığından bu yana 12 aydır düştüğünü açıkladı.
Yani Türkiye, bu trendden ayrışan ülkeler ortasında, pekala neden?
Gıda enflasyonunundaki artış kalıcı mı?
BBC Türkçe’ye konuşan Boğaziçi Üniversitesi’nde tarım iktisadı alanında çalışan İktisat Profesörü Gökhan Özertan, besin enflasyonunun Türkiye için en az 15 yıllık bir sorun olduğunu ve tahlilinin kolay olmayacağını söylüyor.
Bunda asıl neden, sorunun “yapısal” olarak görülmesi. Yani besin fiyatlarının kalıcı olarak düşmesinin birtakım kökten değişiklikler gerektirmesi.
Özertan, Türkiye’de besin enflasyonun 2003-2020 periyodunda nasıl “kronik” hale geldiğini inceleyen ve Cambridge Üniversitesi tarafından yayımlanan bir araştırmanın ortak müellifi.
Araştırma, kur krizine katkıda bulunan ekonomik belirsizliğin çiftçiler için başta mazot ve gübre olmak üzere üretim maliyetlerini yükseltmesinin besin enflasyonda değerli bir tesire sahip olduğunu doğruluyor.
TÜİK’e nazaran Mart 2023’te tarım üreticilerinin fiyatları Mart 2023’te bir evvelki yılın birebir devrine yüzde 107’ye yaklaştı.
Araştırmanın ortak muharrirlerinden Kadir Has Üniversitesi İktisat Kısmı’ndan Doç. Dr. Hasan Tekgüç, “Bu bulgular eşiğinde ne öneriyoruz? Öncelikle makro istikrar. Kurdaki oynaklık hasebiyle maliyetlerin bu kadar ön görülmez olduğu bir ortamda, bu seneyi çıkartıp çıkartamayacağını öngöremeyen çiftçilerden 5 yıl sonra sonuç verecek yatırım bekliyoruz. Gerçekçi değil” diyor.
Türkiye’nin 2 milyonluk çiftçi nüfusunun yaklaşık yarısı, 2 hektar ya da daha küçük yerleri işleyen aile çiftliklerinden oluşuyor.
Özertan, kooperatifler üzere örgütlenmelerin eksikliğinin, çiftçilerin alım gücünü olumsuz etkilediğini söylüyor.
Kooperatifler çiftçilerin daha büyük alımlar yaparak fiyatları düşürürken, arabulucuların vakit zaman ortadan çekilmesini sağlayarak ve katma pahalı eserler üreterek karlarını artırmalarını sağlayabiliyor.
Soğan neden zamlanıyor?
Türkiye’de soğan ve patates fiyatları sık sık tartışmalara mevzu oluyor. Araştırma bunu da göz önünde bulundurarak soğan ve patates enflasyonunu ayrıyeten ele alıyor.
Millet İttifakı Cumhurbaşkanı Adayı ve CHP Genel Lideri Kemal Kılıçdaroğlu, 9 Nisan’da Twitter hesabından “soğan” notunu düştüğü bir görüntü paylaşarak mevzuyu gündeme taşımıştı.
Kılıçdaroğlu, elinde kuru soğan tuttuğu görüntüde, “Vatandaşın asıl gündemi bu” demiş ve iktidarın değişmemesi halinde, “Bu elimdeki kuru soğan olacak 100 lira. Şu an bile buncağızın kilosu 30 lira. Soğan bu ya, soğan. Soğan, soğan. Utanmıyorlar. Yiğidi muhtaç ettiler kuru soğana” tabirlerini kullanmıştı.
Cumhurbaşkanı ve AKP Genel Lideri Erdoğan, 18 Nisan’da Eskişehir’de Kılıçdaroğlu’na karşılık vermiş ve “İşte, artık, çıkmış Bay Bay Kemal ne diyor? Soğan da soğan, patates de patates… Fakat bay bay Kemal bu tırlar olmasa, bu uçaklar olmasa, bu yollar olmasa sanki siz bütün bu patatesi, domatesi ne ile taşıyacaktınız?” tabirlerini kullanmıştı.
Tutuklu bulunan eski HDP Eş Genel Lideri Selahattin Demirtaş da 21 Nisan’da Twitter hesabından Erdoğan’a karşılık verdi ve “Kuru soğan 30 TL. Alacak paranız yoksa 1 milyon 200 bin TL’ye TOGG var. Sahibinden hiç üretilmemiş. Oy kullanırken aklında olsun” yazılı bir etiket paylaştı.
Araştırmacılar, soğan ve patatesin tüketici ve üretici fiyatları ortasındaki farkın 2011 yılında artmaya başladığına dikkat çekiyor:
“Et fiyatlarında olduğu üzere tüketici fiyatlarındaki artışın sebebinin üretim maliyetlerinin olmaması dikkat alımlı. Hem soğan hem de domatesin üretici fiyatlarındaki artış tüketici fiyatlarındaki artışı takip ediyor.”
Araştırmacılar bu nedenle artırımların salt üretici fiyatlarından kaynaklanmıyor olabileceğini belirtiyor.
Bunun yerine “tüketici fiyatlarındaki sistemsiz artışların hava şartlarına dayalı arz kıtlığı beklentileri” ile tetiklenmesinin kuvvetle olası olduğu söyleniyor.
Tarım muharriri ve gazeteci Ali Ekber Yıldırım, 4 Nisan’da Nasıl Bir İktisat gazetesindeki yazısında, satış fiyatı 30 TL’yi bulan kuru soğan fiyatlarındaki artışın temel nedeninin üretimdeki azalma olduğunu belirtmişti.
TÜİK’e nazaran kuru soğan üretimi 2022’de yıllık yüzde 6 azaldı.
Yıldırım yazısında, “Ayrıca iklim kaidelerine bağlı olarak havaların sıcak gitmesi depolardaki eserin yeşillenmesine, çürümesine neden oldu. İklim kurallarına uygun olmayan depolarda soğan çok kolay bozulabiliyor…” demiş ve eklemişti:
“2021’de tarlada fiyat 1 liranın altına niyet üretici ziyan etti ve ekimi azalttı. Fiyat arttı.”
Cambridge Üniversitesi tarafından yayımlanan araştırmanın ortak muharriri Hasan Tekgüç, BBC Türkçe‘ye yaptığı değerlendirmede soğan fiyatlarındaki üretici ve tüketici fiyatları ortasındaki makasın son periyotta daha fazla açıldığına dikkat çekiyor:
“TÜİK’e nazaran 2023 birinci üç ayında üretici soğan fiyatları 6-8 TL ortasıymış. Biz 2018-2020 için soğan piyasasında tüketici fiyatlarının üretici fiyatlarının ortalama 2.5 katı olduğunu hesaplamıştık.
“Eğer bu 2.5 kat fiyat farkı sabit kalsaydı soğan fiyatı bugünlerde en fazla 20 TL olmalıydı. Halbuki Nisan itibariyle pazardaki soğan fiyatları 30 liraya, yani üretici fiyatlarının yaklaşık 4 katına çıkmış. Bu da bize üretim maliyetlerindeki artışlara ek olarak piyasada aracılık eden tüccar ve marketlerin de karlarını artırdıklarını düşündürtüyor.”
‘Kayısıda yüzde 40, üzümde yüzde 20 randıman kaybı yaşanabilir’
Türkiye’de ziraî eserlerin arzın talebi karşılayamaması tartışmalı bir husus.
Buna rağmen Özertan ve meslektaşlarının araştırması Türkiye’de tahıl, baklagil, zerzevat, patates, soğan, pirinç ve şeker üzere temel besinlerin üretiminde iç talebi karşılamaya devam ettiğini ortaya koyuyor.
Özertan, sorunun “buğday, mısır ve ayçiçeği üzere yağlı tohumlarda ithalat ile aşıldığını” ve genel manada arzın artmaya devam ettiğini belirtiyor.
Ancak bunun ne kadar sürdürülebilir olduğu konusunda soru işaretleri var.
BBC Türkçe’ye konuşan iklim ve su araştırmacısı Gökçe Şencan, makroekonomik istikrar sağlandıktan sonra “geçici bir güzelleşme yaşansa bile” uzun vadeli tahlillere odaklanmanın “en sağlıklısı” olacağını belirtiyor:
Türkiye’de iklim krizinin tesiriyle süregelen kuraklıklara dikkat çeken Şencan, bunun verimlilik ve maliyetlere tesirine dikkat çekiyor:
“Yeraltı sularınız azalırken tarlanıza su pompalamak için daha fazla güç harcarsınız.
“Uzun vadede iklim değişikliğinin tesiriyle daha uzun ve daha sert kuraklıklara hazırlık yapmamız lazım. Bunu Konya’da mısır ekerek gerçekleştiremeyiz.
“İstediğiniz kadar alım gücünüz olsun, dış piyasada buğday yoksa alım yapamayabilirsiniz. Birebir şey su için de geçerli.”
TÜSİAD’ın 2020 tarihli tarım raporuna nazaran iklim krizinin tesiriyle Türkiye’de 2021-2050 periyodunda yetiştirilen fındık, kayısı ve üzüm verimliliği 1991-2012 periyoduna kıyasla sırasıyla yüzde 40; yüzde 10 ve yüzde 20 oranında azalabilir.
Raporda Türkiye genelinde 700 çiftçiyle yapılan anket çalışmasına katılan çiftçilerin yüzde 97’sinin yaşadıkları iklim olayları nedeniyle hasat ve randımanda düşüklük yaşadıklarını belirtiyor.
Bu çiftçilerin yaklaşık yüzde 90’ı olumsuz iklim tesirlerini azaltmaya yönelik rastgele bir mali takviye ya da tematik eğitim almadıklarını söylüyor.
Rapora nazaran çiftçilerin yüzde 87’si iklim değişikliği tesirlerine ahenk sağlamak için “kendi gayretleriyle değerli adımlar” attı.
Uzmanlar çiftçilerin krizlere karşı daha fazla desteklenmesi konusunda hemfikir.
TÜSİAD raporunda iklim değişikliğini hesaba katmayan siyasetlerin “en maliyetli” seçenek olduğu belirtiliyor ve şunlar söyleniyor:
“İklim değişikliği yakın, orta ve uzun vadede tarım dalını ve besin güvenliğini tehdit eden en büyük risk olarak nitelendirilmelidir.
“Giderek fazlalaşan bu riskin kısmen denetimi için önümüzdeki 5-10 sene içinde acil, kurumlar ortası geniş kapsamlı, geniş paydaş iştirakli ve ölçekli bir ‘iklim değişikliğine uyum’ stratejisi geliştirilmelidir.”
Yorumlar kapalı.