Türkiye’de göllerin durumunu alanda inceleyen farklı araştırmacılar, kayıpların direkt yanlış tarım faaliyetleriyle ilişkili olduğunu ve bu değişmezse iklim krizinin tesiriyle artacağını öngörüyor.
Science mecmuasında yayımlanan ve büyük gölleri inceleyen yeni bir araştırmaya nazaran dünya çapında göllerin yüzde 53’ü son 30 yılda su kaybetti.
Uydu imajlarını kullanan araştırma dünyanın en büyük 1972 doğal ve baraj gölünün 1992-2020 yılları ortasında su hacminin ve kapladığı alanın nasıl değiştiğini inceliyor.
Buna nazaran doğal göllerin su hacmi bu müddette yıllık ortalama 26 gigatona yakın azaldı.
İncelenen 1972 gölün yüzde 43’ünü oluşturan 457 göl bariz bir biçimde küçüldü ve yıllık 38 gigatona yakın su kaybetti.
1 gigaton 1 milyar metrik ton demek ve NASA’ya nazaran yaklaşık 10 bin uçak gemisinin hacmine denk geliyor.
Araştırma, doğal göllerdeki net hacim kaybının, büyük ölçüde global ısınma, fazlalaşan buharlaşma ve insan kaynaklı su tüketiminin sonucu olduğunu söylüyor.
Su kayıplarının göldeki hayat, bağlı olduğu ekosistem ve canlılar üzerinde yok edici tesirleri olabiliyor.
Yaklaşık iki milyar kişinin bu kayıplardan direkt etkileneceği düşünülüyor.
Araştırma büyük doğal gölleri 100 kilometrekareden büyük bir alanı kaplayan göller olarak tanımlıyor.
Türkiye’deki göller neden küçülüyor?
Araştırmanın bulgularını BBC Türkçe için kıymetlendiren baş müellifi ve ABD’deki Virginia Üniversitesi’nde Yüzey Hidroloğu Fangfang Yao, Türkiye’de son 30 yılda küçülen göl oranının yüzde 54 olduğunu söylüyor.
Yao, azalan yağış ve gölü besleyen ırmakların akışındaki zayıflamanın bu düşüşteki temel etmenler olduğunu bulduklarını belirtiyor ve ekliyor:
“Ancak modellerimiz ayrıyeten, Burdur ve Akşehir Gölleri’nde olduğu üzere, insan kaynaklı su kullanımının su kayıplarına kısmen katkıda bulunduğunu da gösterdi. Bu gölleri besleyen ırmakların taşkın yatağındaki ekili arazi genişlemesi, çalışma müddeti boyunca bariz bir biçimde görünüyor.”
Araştırma, büyük ölçüde sayısal dataları kullanıyor ve kaybın nedenleri konusunda eksikleri olduğu düşünülüyor.
BBC Türkçe‘ye konuşan Hidropolitik Akademi’den Dr. Fulya Aydın Kandemir, araştırmanın büyük gölleri hem alan, hem hacim açısından incelemesinin değerli olduğunu belirtiyor. Buna rağmen araştırmanın değerli bir sınırlamasının lokal göllerdeki su kaybının sebepleriyle ilgili bilimsel araştırmalardan daha fazla yararlanmaması olduğunu söylüyor.
Türkiye’nin göllerini gerek uydu datalarıyla gerek alanda çalışan bilim insanları su kaybında temel faktörün insan faaliyetleri olduğunu savunuyor.
Aydın Kandemir, göllerin insan müdahalesi nedeniyle kuraklık üzere tesirlere karşı kırılgan hale geldiğini söylüyor:
“Aslında her gölün kıssası başka. Van Gölü’nde buharlaşmanın azalması, kuraklık değerli bir etken lakin yağışın arttığı devirlerde bile küçüldüğünü gördüğümüz Burdur Gölü üzere göllerde insan kullanımı tesirli. Bu gölleri farklı başka araştırmak gerekiyor.”
‘Çalıştığımız 46 gölün 9’u büsbütün kurudu’
Bundan yaklaşık 10 bin yıl evvel başlayan Holosen periyodunda Orta Anadolu’da büyük göller oluşmuştı.
Bu devirlerde Van ve Muş ya da Konya kapalı havzasının tamamının göllerle kaplı olduğu düşünülüyor.
Bugün Türkiye’nin göller yöresindeki üzere birçok göl, bu büyük su kütlelerinin binlerce yıl boyunca buharlaşması sonucunda oluşmuş kalıntılar.
Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nde (ODTÜ) Hidrobiyoloji alanında çalışan Prof. Dr. Meryem Beklioğlu, “Beyşehir Gölü Türkiye’deki göllerin tipik bir örneği: Derinliği 6 metre yüzdey alanı 700 kilometrekare” diyor ve ekliyor:
“O kadar büyük bir alan ki buharlaşmanın yüzde 10’luk artışı hacminde dayanılmaz bir kayba neden oluyor. Türkiye’deki göllerinin birçok bu türlü, sığ lakin yüzey alanı hayli geniş. Bu da göllerin buharlaşma konusunda fazlalaşan bir risk altında olduğunu gösteriyor.”
Prof. Dr. Beklioğlu, göllerdeki su kaybının neredeyse büsbütün yanlış tarım ve yabanî sulamayla ilgili olduğunu bulduklarını belirtiyor.
“Olayın büyüklüğü nitekim müthiş… Son üç yıldır çalıştığımız 46 gölün 9’unun büsbütün kuruduğunu gözlemledik. Bu göller o denli küçük göller de değil; ortalarında bir vakitler 200 kilometrekare yüzey alanı olan göller de vardı.”
Tarımda eser deseni değiştikçe su ihtiyacı yükseliyor. Konya kapalı havzasında yonca, şeker pancarı ve mısır ekimindeki artışla birlikte tarımda su muhtaçlığı beligin bir biçimde artıyor.
‘Türkiye’nin tahıl ambarı değil; mısır, kanola ve pancar ambarı lakin yarı kurak çöl statüsünde’
Prof. Dr. Beklioğlu ve meslektaşlarının 1980 ve 2020 periyodunu inceleyen araştırmalarına nazaran göllerin ve yeraltı sularının su kaybı direkt buharlaşmayla temaslı değildi.
Bu datalara nazaran 2013 yılında açık olan ve ziraî sulamada kullanılan 88 bin 394 su kuyusunun yüzde 41’inin lisansı yoktu.
Kuyulardaki su düzeyi yıllık 1,5-2 metreye yakın azalıyordu.
Bu azalışın yağış ve sıcaklık değişimiyle örtüşmediğini söyleyen araştırmacılar, ziraî eser deseninin nasıl değiştiğini incelediler.
Buna nazaran 2000’lerin başından itibaren fazlalaşan ve su muhtaçlığı buğdayın neredeyse iki katı olan mısır ile şeker pancarı üzere eserlerin tarımı su kaybıyla direkt bağlıydı.
Ürün deseninin değişiminde endüstriyel hayvancılıktaki büyüme de tesirliydi.
TÜİK bilgilerine nazaran Türkiye’nin 2000 yılında 264 milyona yakın olan kümes hayvan sayısı 2022’de 366 milyon geçti.
Bu müddette ülkedeki büyükbaş hayvan sayısı 10 milyon; küçükbaş hayvan sayısı da 20 milyona yakın artttı.
Prof. Dr. Beklioğlu, Konya’nın bugün yağış ölçüsüne nazaran yarı kurak çöl statüsünde olduğunu ve sulu tarımın yapılamayacak durumda olduğunu söylüyor:
“Burası artık Türkiye’nin tahıl ambarı değil; mısır, kanola ve pancar ambarı fakat yarı kurak çöl statüde. Bu da hayli çelişkili bir durum.”
Türkiye’de ziraî sulama büyük ölçüde yer altı sularının çekildiği yabanî sulama metoduyla yapılıyor
Göllerin kurumasının sonuçları neler?
Türkiye’de göllerin kaybı Konya Havzası ile hudutlu değil.
Uydu imgelerine nazaran 1985’te 205 kilometrekare olan Burdur Gölü 2020’de 123 kilometrekareye düştü. Gölün sığ alanları dikkuyruk isimli kuşağı tehlike altında olan kuş tipine konut sahipliği yapıyor.
Dikkuyruk popülasyonunun dünya genelinde yüzde 68’ine kadarına mesken sahipliği yapan Türkiye’de 2013 yılındaki sayımlarda sayının 82-168 ikili kadar gerilediği bulunmuştu.
Kuşların kışı geçirdiği Burdur Gölü’nde kurumaya bağlı tuzlanma nedeniyle sayılarının besbelli bir biçimde azaldığı belirtiliyor.
Tuzlanma su kaybeden göllerin karşılaştığı meselelerden yalnızca biri. Su yoğunluğu azaldığı için sudaki azot fosfor ölçüsünün artması olarak tanımlanan ötrofikleşme de, bakteri patlamalarını tetikliyor.
Bu bakteriler canlı sıhhatine olumsuz etkileyen zehirli hususları üretiyor.
Türkiye’nin son devirde kaybettiği göllerden biri olan Marmara Gölü, bir periyot 150’ye yakın farklı kuş çeşidine; 20 binden fazla su kuşuna mesken sahipliği yapıyordu. Gölden yılda 300 ton balık avlanıyordu.
Türkiye Tabiatını Müdafaa Derneği (TTKD) bilim danışmanı Dr. Erol Kesici, gölün kurumasından “aşırı tarım, su çekimleri ve sınırsızca açılan kuyuların” sorumlu olduğunu söylüyor. Bunun sonucunda yaşanan meseleleriyse şöyle sıralıyor:
“Gölün suyunun bitmesiyle oluşan hidrolojik kuraklık, iklimsel ve ziraî kuraklığa neden olmuş ve sonuçta göl alanının paylaşılması ve suya ulaşımla ilgili arbedelere, can-mal kayıplarına yol açarken, toplumsal kuraklık da göçe neden oldu.”
Yorumlar kapalı.