Seçim döneminde dezenformasyon: Montajlanmış görseller, videolar ve asimetrik propaganda

BBC Türkçe Teyit Yazı İşleri Sorumlusu Emrah Saklıca ve Editör Şükran Şençekiçer ile konuştu.

Montajlanmış görseller, görüntüler ve asimetrik propaganda

Türkiye çabucak her seçim periyodunda montajlanmış görseller, afişler ya da manipüle edilmiş görüntü ve ses kayıtlarına şahit oluyor.

Saklıca, her seçimin karakteristiği olan kolay montajlanmış görseller ve asimetrik propaganda örneklerinin bu seçim devrinde de sıkça karşımıza çıktığını söylüyor.

Saklıca, “Mesela bir partinin afişiymiş üzere basılıp meydanlarda dağıtılan kağıtlarla karşılaşıyoruz. Aslında ne o partiye ilişkin bir kelam ne de onun vaatleri ortasında bu türlü bir şey var” diyor.

Örneğin Kılıçdaroğlu’nun ve sonra Millet İttifakı’nın sembollerinden biri haline gelen kalp işaretinin birinci olarak Sovyetler Birliği başkanlarından Stalin tarafından yapıldığı argüman edildi.

Stalin’in montajlanan görselinde elleriyle kalp işareti yaptığı görülüyor. Ama teyit takımının ortaya çıkardığı üzere, bu kolay bir montaj hilesinden ibaret.

Saklıca, “Çok kolay bir montaj aslında fakat buna çok fazla inanan oldu. Bunun üzerine eski siyasetçiler, gazeteciler tartışmalar yürüttü” diyor.

Montajlanmış görüntülerin en kitlesel örneklerinden biri Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın 7 Mayıs İstanbul mitinginde yaşandı.

Erdoğan mitinginde, Millet İttifakı’nın 2023 Türkiye Genel Seçimleri için yayınladığı kampanya sinemasında Murat Karayılan’ın da yer aldığını argüman ettiği bir görüntü izletti.

Halbuki bu görüntü, Millet İttifakı’nın kampanya sinemasına Murat Karayılan’ın 2015 yılındaki konuşmaları montajlanarak hazırlanmıştı.

Saklıca, “Karayılan’ın Youtube’daki 2015 konuşmasını alıp üstüne millet ittifakı seçim müziğini koymuşlar. Bu montaj aslında 1 haftadır toplumsal medyada dolaşımdaydı, sonra haber sitelerine girdi, en sonunda Cumhurbaşkanı mitingine kadar ulaştı” diyor.

Yanlış bilgiler bir sefer yayıldıktan sonra toplumu gerçeğe inandırmak epey sıkıntı olabiliyor. Hele ki bu yanlış bilgi yüksek profilli bir siyasetçi aracılığıyla yayılmışsa.

Saklıca, “Bir bakıyorsunuz bu uydurma içerikleri bir siyasi parti başkanı paylaşıyor ve sonrasında bunu düzeltmeyeceğini söylüyor. Bu kadar üst mertebeden deverana girince, o inanış o denli yerleşebiliyor” diyor.

‘En çok Millet İttifakı gaye alındı’

Saklıca, aldatıcı bilgilerin en çok Millet İttifakı ve Cumhur İttifakı’nı amaç aldığını söylüyor, lakin Millet İttifakı’na karşı olanlar biraz daha fazla:

“Sosyal medyadan çıkan argümanları aşikâr bir tarafa yormak, bir kullanıcıyı bir partiye mal etmek çok manalı değil. Bunun yanı sıra, ittifaklarda her taraftan yanlış bilgi çıkabiliyor, biri başkasından 3 eksik 5 fazla.”

“Ama %28 oranla en çok millet ittifakının maksat olduğunu söyleyebiliriz, Cumhur ittifakı da %25 civarında. 150 yazıya bakınca, ortada 4-5 fark var yalnızca.”

Türkiye 25 eyalete bölünecek, İHA-SİHA’lar durdurulacak iddiası

Siyasetçilerin demeçleri kolay bir montajla kesilip kırpılarak, yıllar evvel söylediği öteki cümlelerle birleştirilerek bağlamından koparılabiliyor.

Özkoç 2015 yılında yaptığı bir açıklamasında, Meclis Genel Konseyi bâtın oturumunda birinin “Türkiye’yi 25 eyalete böleceğiz” dediğini söylemişti.

Fakat Özkoç’un bu kelamları, güya kendisi Türkiye’yi 25 eyalete böleceklerini söylemiş üzere kırpılarak yine deverana sokuldu.

Saklıca, “Bir siyasi bir konuşma yapıyor ve o konuşmasının muhakkak bir kısmı apayrı bir emelle kesilerek dolanıma sokuluyor” diyor.

Bağlamından koparmanın bir öteki örneği de Ali Babacan’ın İHA ve SİHA’larla ilgili yaptığı açıklamasında yaşandı.

Cumhurbaşkanı Erdoğan muhalefeti kastederek “İHA’da, SİHA’da, Akıncı’da “Biz gelince bunları durduracağız’ dediler” savında bulundu.

Şükran Şençekiçer, “Bu bilgi çok fazla yayıldı ve bu kadar yayılmasının en değerli sebeplerinden biri Ali Babacan’ın bir canlı yayında kullandığı kelamların bağlamından koparılmasıydı” diyor.

Babacan aslında ilgili konuşmasında, ‘başka ülkelerin teknolojisine muhtaç kalmanın silahlı kuvvetlerin elini kolunu bağladığını’ söyleyerek, İHA ve SİHA’larla ilgili “ülkemizin gurur kaynağı olduğunu düşünüyoruz” diyor lakin şu eleştiriyi getiriyor:

“Fakat burada yanlış şu: Devletin çabucak hemen bütün imkanları, bütün o yardımlar, devletin bütçesinden direkt aktartılan kaynaklar aşağı üst tek bir şirkete aktarılıyor.”

Şençekiçer, “Özellikle seçime yanlışsız siyasetçilerin konuşmaları bağlamından koparılarak kullanıldığını ve toplumsal medyada paylaşılarak siyasetçinin kastettiğinin farkı bir manaya gelebilecek cümlelerin yaygınlaştığını görebiliyoruz” diyor.

Her seçimin sorusu: Mitinglere kaç kişi katıldı?

Seçim devirlerinde siyasi partilerin mitinglerine kaç kişinin katıldığı konusunda kesin bir sonuca ulaşmak birçok vakit hayli güç.

Siyasi partiler çoğunlukla kendi mitinglerine daha fazla insanın katıldığına dair görüş bildiriyor lakin bu sayılar manipüle edilmeye son derece açık.

Son olarak Cumhurbaşkanı Erdoğan, 7 Mayıs 2023 İstanbul mitingine bir milyon 700 bin yurttaşın katıldığını tez etti.

Bu iddiayı araştıran Teyit ise miting sırasında çekilen fotoğraflara nazaran hesaplama yapıldığında alanda en az 520 bin, en fazla 865 bin civarında kişinin olabileceğini söyledi.

Saklıca, “Metrekareye sığacak kişi sayısı muhakkak, oranın metrekaresi aşikâr. Elbette ki net sayıyı ortaya koyamazsınız lakin 1 milyon 700 bin sayısıyla ortadaki arayı koyabiliyoruz. İki katı bir farktan bahsediyoruz” diyor.

“Geçen Gültekin Uysal Ordu mitingiyle ilgili iki kat fazla kişi geldi dedi. Baktık ki 1-2 bin kişi oynamış. Bu bütün siyasalların kullandığı bir argüman haline geldi.”

Saklıca ayrıyeten geçersiz kamuoyu yoklamalarına dikkat çekerek, bilhassa toplumsal medyada paylaşılan anket sonuçlarına karşı dikkatli olmak gerektiğini söylüyor:

“Yapılmamış, uydurma şirketler ve sonuçlarla kamuoyunun dikkatini dağıtmaya çalışan anketler var. Birincisi bu türlü bir firma olup olmadığına bakıyoruz.”

“Çoğu vakit bir toplumsal medya trolü, kendi anket sonucunu ortaya atıyor, üzerine bir logo koyuyor, kolay bir iki görselle bunu paylaşıma sokuyor. Ne bu türlü bir anket yapılmış ne de o denli bir şirket var.”

Siyasetçilerin demeçleri ne kadar gerçek?

Şükran Şençekiçer, siyasetin her kanadından aldatıcı bilgi gelebildiğini söyleyerek, “Tek bir siyasi partiye bunu atfetmek katiyen yanlışlı olur” diyor:

“Bazen bilgiler gerçek manasından saptırılarak çarpıtılabiliyor, bazen konuşmalar bağlamından koparılıyor yahut kâfi kanıtla desteklenmeyen dayanaksız argümanlar ortaya atılabiliyor. Bazen datalar abartılabiliyor veyahut cımbızlanarak aktarılabiliyor.”

“Bazen de savda gerçek bilgiler aktarılmasına karşın, mevzunun farklı boyutları göz gerisi edildiği için tekrar aldatıcı durumlar ortaya çıkıyor. İstediğiniz kişiyi destekleyin fakat %100 teyitli olmayan hiçbir bilgiye güvenmeyin, siyasetin her kanadından aldatıcı bilgi gelebilir.”

Şençekiçer, siyasalların demeçlerinde çoklukla seçmen tarafında çabucak incelenmesi mümkün olmayan ve geçmiş referanslı bilgilerin aldatıcı olabildiğini söylüyor.

Örneğin Sanayi ve Teknoloji Bakanı Mustafa Varank, AKP’nin iktidara geldiği periyotta “ülkede yüzde 180-200 enflasyon” olduğunu sav etti. Halbuki Merkez Bankası datalarına nazaran, 2001 yılının enflasyonu %61 olarak gerçekleşmişti.

Ekonominin son yıllarda nasıl seyrettiğiyle ilgili siyasetçilerin karmaşık bilgiler verdiklerini söyleyen Şençekiçer, bunların seçmen tarafından süratlice incelenmesinin mümkün olmadığını belirtiyor:

“Ekonomi, siyasetçilerin söylemlerinde çok karşılaştığımız bir aldatıcı bilgi kategorisi. Bilhassa seçime gerçek siyasetçilerin toplum hafızasındaki faydalanarak iktisat ile ilgili bilgileri abartılı ya da aldatıcı biçimde aktarabiliyorlar.”

“En sık karşılaştığımı şey, siyasette karşı tarafa atfedilen birtakım vaatler… Kimi söylenmemiş cümlelerin, söylenmiş üzere anlatıldığını görüyoruz.”

Teyit’in geçmişe dair ve seçmenlerin süratlice ulaşamayacağı öteki demeçleri de araştırdığı görülüyor.

Örneğin Saadet Partisi Genel Lideri Temel Karamollaoğlu, 24 Nisan’da partisinin düzenlediği Konya Buluşmasında yaptığı konuşmada, “TUSAŞ’ın 50 yıldır bir uçak havalandırmadığını tez etti.

Şençekiçer, “Halbuki TUSAŞ’ın birden fazla uçağının, birden fazla kez uçtuğunu görüyoruz. Bunlar günlük hayatımızda çok denetim edemediğimiz ve duyduğumuzda inanmaya meyledebileceğimiz şeyler oluyor” diyor.

Bir diğer örnekte ise Muharrem İnce, Meral Akşener’i 2018 seçimlerine 10 gün kala hiç miting yapmamakla suçluyor ancak gerçek bu değil.

Şençekiçer, “Baktık ki Akşener son 10 günde pek çok kentte miting yapmış. Bunda da seçmen birinci anda denetim etme muhtaçlığı duymuyor” diyor.

Şençekiçer’e nazaran bu argümanlar yüksek profilli bir siyasetçi tarafından söylendiğinde, seçmen tarafından ikna edici bir cümle olarak algılanıyor.

Dünyada da durum benzer

Küresel Araştırmacı Gazetecilik Ağı’nda yer alan habere nazaran, kâr gayesi gütmeyen global doğruluk denetimi First Draft News’in kurucu ortağı Claire Wardle, gerçek içeriğin kasıtlı olarak çarpıtılarak “bağlamın silah haline getirilmesinin” seçimlerdeki en ikna edici dezenformasyon biçimi olduğunu söylüyor.

Ayrıca Güney Afrika merkezli araştırmacı Tessa Knight’ın, “Ortaya çıkardığımız koordineli dezenformasyon, buzdağının yalnızca görünen kısmı. Hükümetler ve siyasi figürler, geçersiz, kopya ve koordineli içerik üretimi yoluyla toplumsal medya algoritmalarını manipüle etmeyi öğrendikçe genişliyor” kelamlarına yer veriliyor.

Aynı haberde Amerika’dan Kongo Cumhuriyeti’ndeki seçimlere kadar örnekler sıralanıyor:

“2016 yılında Silverman tarafından yapılan bir araştırma 100’den fazla Trump yanlısı dezenformasyon web sitesi ortaya çıktı. Makedonya’da tek bir kasabada, kimileri trafiğe dayalı reklam gelirinden ayda 5.000 dolara varan gelir elde eden genç propagandacılar tarafından yönetiliyordu.”

“2020 yılında Fransız muhabir Alexandre Capron, Demokratik Kongo Cumhuriyeti’ndeki ziyan verici bir dezenformasyon kampanyasının ne paradan ne de siyasi tesirden kaynaklandığını, yalnızca toplumsal medyada övünme hakkı olduğunu ortaya çıkardı.”

Saklıca, 2022 yılındaki Brezilya seçimlerinde de emsal gerginlikler yaşandığını hatırlatıyor.

Saklıca, “Bazen bütün bunlar yalnızca bizde oluyor üzere düşünüyoruz lakin her ülkede benzeri davranış örgüsünü görebiliyoruz” diyor:

“Ülkenin kutuplaşması ve siyasi iklimiyle alışılmış ki ilgisi var. Avrupa’da da popülist sağ yükselişi olduğu devirlerde çok fazla yanlış bilgi karşımıza çıkıyor.”