İran ve Azerbaycan arasında gerilim neden arttı?

Fehim Taştekin
Gazeteci-Yazar

2020’deki Karabağ Savaşı’ndan bu yana Azerbaycan ile İran ortasında tansiyon bitmiyor. İran, Kafkasya’da jeopolitik statünün değişmesini bölgesel çıkarları için tehlikeli buluyor. Bu mevzuda tehditkâr bir konum takınan İran, Azerbaycan’ın İsrail ile bağlarını ilermetmesinden rahatsız.

İran son iki yılda “Sınırların değişmesine müsaade vermeyeceğiz” diyerek Aras Irmağı çizgisinde 4 askeri tatbikat yaptı. Azerbaycan da karşı tatbikatlarla “Korkmuyoruz” bildirisi verdi.

Yetkililerin karşılıklı suçlamaları medya savaşlarıyla tehlikeli boyutlara taşındı. İki ülkenin dışişleri bakanlıkları karşılıklı olarak, saldırgan yayınları protesto eden notalar verdi.

Durup durup alevlenen tansiyonda son perde 29 Mart’ta Azerbaycan’ın Tel Aviv Büyükelçiliği’nin açılışıyla sahnelendi.

İsrail Dışişleri Bakanı Eli Cohen, Azerbaycan Dışişleri Bakanı Ceyhun Bayramov ile ortak basın toplantısında, “Azerbaycan ve İsrail, İran tehdidiyle karşı karşıya. İran’a birlikte karşı koymalıyız. İran’ın nükleer kapasitesini artırmasını önlemeliyiz” diyerek iki hudut komşusunun ortasına mayın attı.

Bayramov ise 30 yılı geride bırakan bağların stratejik paydaşlık düzeyine ulaştığını söyledi. Bayramov’a nazaran 2022’de iki ülke ortasındaki ticaret hacmi yüzde 85 arttı. Azerbaycan’da faaliyet gösteren İsrailli şirket sayısı 140’ı buldu.

İsrail’in Bakü’deki büyükelçiliği 1993’te açılmıştı. İran, Azerbaycan’ın elçiliği açmasıyla Türkiye’nin İsrail ile olağanlaşması ortasında bir bağ kurarak kendisine karşı Kafkasya’dan “Siyonist bir kuşatmanın şekillendiği” tezini işliyor. Ayrıyeten uzun vakittir İsrail’in “terör ve sabotaj hareketleri için” Azerbaycan’ı üs olarak kullandığını düşünüyor.

Haaretz gazetesi 6 Mart’ta İsrail’in İran’ın nükleer tesislerine yönelik muhtemel bir saldırısı için bir havaalanı hazırladığını ve Mossad’a İran’ı izlemek üzere bir merkez açmasına müsaade verdiğini yazmıştı.

Gazeteye nazaran 2016’dan itibaren İsrail’den 92 uçak seferiyle milyarlarca dolar kıymetinde silah alan Azerbaycan bunun karşılığını petrol ve İran’a erişim sağlayarak veriyor.

Haaretz, Mossad’ın İran’da ele geçirdiği nükleer arşivi Azerbaycan üzerinden İsrail’e götürdüğünü de sav etmişti.

Times of Israel ise 18 Ocak’ta Bakü’nün, İsrail’in İran üzerinde keşif uçuşları başlatmak için topraklarındaki üsleri kullanmasına ve nükleer programını bozmak üzere ülkeye casuslar göndermesine müsaade verebileceğini ileri sürmüştü.

Azerbaycan ve Nahçıvan ortasındaki koridor Tahran’ı endişelendiriyor: Türk ülkeleri ortasındaki ticarette kavşak olan İran bu özelliğini yitirebilir
İran’ın Azerbaycan hududundaki tatbikatıyla ilgili neler biliniyor?

Diplomatik çöküş

Tel Aviv’den gelen bildiriler üzerine İran, 31 Mart’ta İran aksisi ortak cephe kurulduğu suçlamasıyla Bakü’den izahat istedi.

İran Dışişleri Bakanlığı, “Azerbaycan’ın düşmanın tuzağına düşmekten kaçınacağını umuyoruz. İran Siyonist rejimin Azerbaycan topraklarını kendisine karşı kullanmasına kayıtsız kalmayacaktır” diye çıkıştı.

5 Nisan’da İran Meclisi, Tel Aviv’de elçilik açan Azerbaycan’ı kınayıp “Bu adımın olumsuz sonuçları olacaktır” diyen bir ikaz metni yayımladı.

Azerbaycan Meclisi ise İran’ı siyasi provokasyon yapmak ve ülkenin içişlerine karışmakla suçlayan bir açıklamayla karşılık verdi. Açıklamada elçilik açmanın Azerbaycan’ın egemenlik hakkı olduğu vurgulandı.

Karşılıklı kelam düelloları sürerken Aliyev idaresi, 6 Nisan’da İran ismine Azerbaycan’da din devleti kurmak için “direniş grubu” oluşturup darbe planladıkları argümanıyla birkaç kişiyi tutukladı.

İran’da yaşayan Azerbaycanlı Rufulla Ahundzade ve Bahtiyar Bayramov darbenin beyni olmakla suçlandı.

Öncesinde İran aykırısı çıkışlarıyla tanınan Milletvekili Fazıl Mustafa’ya 28 Mart’ta düzenlenen silahlı ataktan beri Şii cemaatini amaç alan bir gözaltı furyası vardı.

Gözaltına alınanlar ortasında Ahundzade ve Bayramov ismine Şiileri örgütlemekle suçlanan Arif Cumşudov da bulunuyordu.

Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı Mustafa’ya yönelik terör hücumuyla ilgili birinci bulguların İran ilişkisini ortaya koyduğunu kaydetti. Lakin muhalefet saflarında resmi kıssa kuşkuyla karşılandı.

Daha evvel de İran’la kriz yaşandığında bu cins gözaltılar olmuştu.

2 Kasım 2022’de Müslüman Birliği Hareketi’nden 19 Şii, İran için casusluk ve “terör saldırısı hazırlığı yapma” suçlamasıyla tutuklanmıştı.

Bu operasyon, İran istihbaratının 26 Ekim’de Şiraz’daki türbede 15 kişiyi öldüren saldırganın Azerbaycan vatandaşı olduğunu ve Bakü’den geldiğine dair açıklamasına bir karşılıktı. Bu taarruz tansiyona tuz biber ekmişti.

6 Nisan’da ikinci kritik adım atıldı: İran’ın Bakü Büyükelçisi Abbas Musevi, Dışişleri’ne çağrılarak kışkırtıcı faaliyetlerden duyulan rahatsızlık iletildi ve İranlı dört diplomat istenmeyen kişi ilan edildi.

Aylardır üst seviye kumandanlar dahil İranlı yetkililer “Siyonist güçler Azerbaycan’da konuşlu” argümanını tekrarlarken Azerbaycan ülke topraklarında yabancı ögenin bulunmadığı, askeri doktrin gereği yabancı devletlere askeri üs tahsisinin mümkün olmadığı cevabını veriyor.

Ayrıca Azerbaycan’ın, Hazar’ın türel statüsüne dair kontratta yer alan “üye ülkelerin topraklarını başka üyelere karşı atak yahut askeri tedbirler için kullandırtmayacağı” kararına bağlı olduğu belirtiliyor.

Kritik sıkıntı: Zengezur Koridoru

Fakat Karabağ Savaşı’nda hudutta 132 kilometrelik şerit Azerbaycan’ın denetimine geçerken İran-Ermenistan koridorunda İranlı kamyonlar sorun yaşamaya başladı. Buna ilaveten ateşkes muahedesi gereği Azerbaycan ile Nahçıvan ortasında Zengezur üzerinden ulaşım çizgileri açma planı krizin boyutunu değiştirdi.

İran’ın dini önderi Ali Hamaney, 19 Temmuz 2022’de Astana Doruğu nedeniyle Tahran’da kabul ettiği Erdoğan’a Ermenistan ile İran ortasındaki hududun kapanmasına neden olacak hiçbir plana müsaade vermeyeceklerini söylemişti.

Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi de 13 Ekim’de Astana’da Azerbaycan Devlet Lideri İlham Aliyev’le görüşmesinde tarihi hudutlar, bölgenin jeopolitiği ve İran-Ermenistan transit yolunun değiştirilmesini reddettiklerini belirtmişti.

İran medyasına yansıyan açıklama ve yorumlara bakıldığında Tahran açısından şöyle bir tablo çıkıyor:

Zengezur’dan koridor açıldığında Ermenistan’la hudut değişecek, ulaşım çizgileri kesilecek ve jeostratejik istikrar değişecek.
Azerbaycan-Nahçıvan irtibatı artık İran üzerinden sağlanmayacağı için ekonomik kayıp yaşanacak.
Rusya, Kafkasya ve Karadeniz’e ulaşım zorlaşacak.
Tahran’ın bölgedeki tesiri zayıflayacak.
İran’ın Asya-Avrupa ortasında güzergah olma avantajını yitirecek. Çin’in Yol ve Jenerasyon Projesi’nde İran’ın ehemmiyeti azalacak.
Türkmen gazı bu koridorla Türkiye-Avrupa’ya bağlanırsa İran gazına talep azalacak.
Azerbaycan’ın cet toprağı olarak gördüğü Zengezur el değiştirirse Aras Irmağı’nın denetimi Bakü’nün eline geçecek.

Bakü ne diyor?

Azerbaycan tarafı Zengezur koridoruyla sonların değişeceği tezini temelsiz buluyor.

Ulaşım sınırlarında denetimin Rusya’da olacağı ve Azerbaycan’ın Ermenistan-İran ilişkisini kesemeyeceği hatırlatılıyor.

Ayrıca Münih Güvenlik Konferansı sırasında Azerbaycan’ın Laçin ve Zengezur sonuna denetim noktaları kurulmasını önerdiği, bunun da Ermenistan’ın toprak bütünlüğünün tanınması manasına geldiği savunuluyor.

Aliyev idaresi ayrıyeten Tahran’ın öfkesini İran-Karabağ temaslı uyuşturucu rotasının bozulduğu teziyle ilişkilendiriyor.

Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı, İran’ın 30 yıllık işgal boyunca Ermenistan’ı desteklediğini ve Fransa ile birlikte Erivan’ın en önemli müttefiki olduğunu söylüyor.

Koridor planının kaldıracağı toz başından belirliydi.

Erdoğan’ın Rusya, Türkiye, İran, Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan’ı kapsayan 3+3 forumu önerisi de tansiyonu düşürmedi.

İran, Ermenistan’la dayanışmayı artırırken 21 Ekim 2022’de Syunik (Zengezur) eyaletinin merkezi Kapan’da konsolosluk açtı. Bu teşebbüs koridoru tedbire teşebbüsü olarak da okundu.

Aynı gün Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan 2020’de el değiştiren Şuşa’da konsolosluk açacakları vaadini yineledi. Bu da “Kapan’a karşı Şuşa” diye değerlendirildi.

‘Turan Koridoru’ vurgusu

İran’da çok konuşulan öteki bir senaryo daha var:

Türk Devletleri Teşkilatı’na (TDT) büyük kıymet atfeden Türkiye, koridor sayesinde Orta Asya ile direkt ulaşım sınırlarına sahip olacak, İran bypass edilecek ve Turan Birliği idealinin önü açılacak. Bu yüzden Zengezur’dan öngörülen ulaşım çizgilerine “Turan Koridoru” benzetmesi yapılıyor.

İranlılar Türkiye’nin Türk dünyasında aktifliğini artırmasının İran’ın kuzeyinde Azerbaycanlılar, Kaşkaylar ve Türkmenlerin yer aldığı etnik çemberi istikrarsızlaştıracağını düşünüyor.

Ayrıca Türkiye’nin dayanağıyla stratejik pozisyonunu güçlendiren Azerbaycan’ın İran’daki Türkler için çekim merkezi olacağı tasası paylaşılıyor.

Bir tarafta bölünme, öteki tarafta işgal senaryosu

İsrail ve Zengezur koridoru iki ülke ortasında tarihi bir art plana yaslanan kuşkuları ağırlaştırdı. İran’ın bölünme, Azerbaycan’ın yutulma korkusunu depreştiren yorumlar ve reaksiyonlar ağırlaştı. İsmi konulmamış kırmızı çizgiler önderler seviyesinde aşılmaya başladı.

Aliyev, 11 Kasım’da, Semerkant’ta düzenlenen TDT doruğunda, İran’ın Doğu Azerbaycan, Batı Azerbaycan, Erdebil ve Zencan vilayetlerinde yaşayan Türk nüfusu kast ederek Azerbaycan dışındaki 40 milyon Azerbaycanlının haklarını savunma yükümlülükleri olduğunu belirterek Tahran’ın hudut uçlarına dokundu.

Karabağ Savaşı’yla eski defterler karıştırılırken İran’da “Jin, Jiyan, Azadi” sloganıyla yayılan şovlarda Kürtler, Azeriler ve Belucların yaşadığı bölgeler kaynadı ve Tahran’ın bölünme sancısı depreşti. Azerbaycan da İran’ı “Büyük Azerbaycan” davasıyla vurmaya çalıştı.

Azerbaycan medyasında Aras ırmağını sona dönüştüren 1828 tarihli Türkmençay Antlaşması’nı sorgulayan ya da İran’ın Azerbaycan bölgesi için bağımsızlık daveti yapan yayınlar arttı.

1990’larda Tebriz merkezli “Birleşik Azerbaycan” hayalini kuran Ebulfeyz Elçibey devrinin telaffuzlarına geri dönüldü.

Turan idealiyle “Birleşik Azerbaycan” hayali kuran Güney Azerbaycan Ulusal Uyanış Hareketi başkanı Mahmudali Çehreganlı devlet televizyonu AzTV’den “Büyük Azerbaycan faşist molla rejiminin sonu olacak” iletisi verdi.

Halbuki bu telaffuzlar Aliyevler periyodunda ‘sakıncalı’ hale gelmişti. Aras’taki bölünmeyi anlatan Bahtiyar Vahapzade’nin şiiri değere bindi. Erdoğan 2020’de bu şiiri okuduğunda Ankara-Tahran münasebetleri buz kesmişti.

Beri tarafta Doğu Azerbaycan vilayetinin kalbi Tebriz’de FC Traktör ekibinin tribünlerinden Azerbaycan için sloganlar yükseldi. Lakin İranlılar tarihi geçmişine atfen Azerbaycan’ın birleştirilmesi sıkıntısı tartışılacaksa öncelikle Kuzey Azerbaycan’ın Çarlık işgalinden evvel olduğu üzere İran’daki ana gövdeye geri döndürülmesi gerektiğini savunuyor.

Gerilimi kim azaltabilir?

Gerilimin düşürülmesi konusunda Rusya’nın muhtemel arabuluculuğu vakit zaman gündeme geliyor. Ancak Azerbaycanlı yorumcular Ukrayna’da fazlalaşan Rus-İran dayanışmasına dikkat çekip Tahran ve Moskova’nın Kafkasya’daki çıkarlarının Bakü’nün aleyhinde olduğunu düşünüyor.

Ankara her şeye karşın Tahran’la konuşabilecek arada. Ama Türkiye’nin Azerbaycan’dan yana taraf olması, üstelik İran ile fazlalaşan oranda nüfuz ve çıkar çatışmasına girmesi Ankara’nın arabuluculuk bahtını zayıflatıyor.

Rusya sıkı bir diplomasiyle tahminen Kafkasya üzerindeki restleşmeleri geriletilebilir. Bununla birlikte İsrail-Azerbaycan dayanışması atak beklentisi içindeki İran’ı germeye devam edebilir.

İran, Pekin’in arabuluculuğunda Suudi Arabistan’la uzlaşıp bölgesel düşmanlıkları geriletmeyi ve bu sayede İsrail’in Abraham Muahedeleri ile yakaladığı ivmeyi aksine çevirmeyi hedeflerken İsrail’in hudutlarına yaklaşan kanallar bulmasını temel bir sorun haline getirdi.

Kimse iki ülke ortasında bir savaş çıkmasını beklemese de, İsrail-ABD öncülüğünde İran’a karşı mümkün bir askeri müdahalede Azerbaycan’ın operasyon sahnesine döneceğine dair senaryo, taraftar topluyor.