Türkiye’de etraf problemlerinin listesi bir oldukça kabarık: Orman tahribatı, su kaynaklarının yitirilmesi, iklim değişikliğinin insan ve tabiat üzerindeki tesiri, denizlerin ve toprağın kirletilmesi, hava kirliliği, fosil yakıtlar, atık ve çöp sıkıntıları…
Son olarak Marmara Denizi ve İstanbul Boğazı’nda ortaya çıkan müsilaj, etrafla ilgili telaşları daha da derinleştirdi. Meğer uzmanlara nazaran tehlike her vakit bu kadar gözle görünür olmayabiliyor.
Sorunlar alt alta yazıldığında karamsar bir tablo ortaya çıksa da, bilim insanları tahlilin “imkansız” olmadığında hemfikir. Fakat kronik hale gelen kimi sıkıntılar, etraf konusunda tahlillere ulaşmayı daha da geciktiriyor.
1. ‘Geri dönülmez noktaya gelene kadar adım atılmıyor’
Bilim insanlarının ve etraf uzmanlarının bir şikayeti, etraf problemlerinde ‘geri dönülmez noktaya gelinmeden önce’ adım atılmıyor olması.
İklim değişikliği ve çevresel sıkıntılar, uzun vakte yayılabiliyor. Hasebiyle önemli değişimler her vakit çıplak gözle görünür olmuyor. Bir sorunun açıkça görülür hale gelmesini beklemek, bazen tahlil için geç kalınması manasına geliyor.
BBC Türkçe’ye konuşan Boğaziçi Üniversitesi Etraf Bilimleri Enstitüsü Öğretim Üyesi Dr. İrem Daloğlu Çetinkaya, İstanbul Boğazı’nı kaplayan ‘deniz salyası’, ya da müsilaj sıkıntısını örnek gösteriyor:
“Kırılma noktasını aştıktan sonra sorunları çözmeye karar veriyoruz. En başından, sorunu gördüğümüz noktada değil de sistem çöktükten sonra harekete geçiyoruz.
“Müsilaj bunun örneği. Sistem çökmüş, kırmızı alarm veriyor ancak evvelki ikazların hiçbirini dikkate almadığımız için bu noktada panik formda ‘Bunu nasıl çözebiliriz’ diye bakıyoruz. Bu yüzden etraf problemleri ‘çözülemez’ damgası yiyor.”
Marmara Denizi’nde yaşanan müsilaj sorunu, çevresel telaşları derinleştirdi.
Prof. Dr. Murat Türkeş de İstanbul Boğazı’nda geri dönüşü olmayan bir etraf sorunu yaşandığına ait 30 yılı aşkın müddettir ihtarlar yapıldığını söyleyerek bu durumu doğruluyor.
Boğaziçi Üniversitesi İklim Değişikliği Merkezi İdare Konseyi Üyesi Prof. Dr. Murat Türkeş, “30 yıldır sabah akşam konuştuk, ancak İstanbul bu hale geldi. Yaşanacaklar 30 sene evvel çok netti. Marmara Denizi’nin öldüğünü, bu türlü devam ederse geri dönüşünün olanaksız olduğunu hocalarımız çok net yazdılar” diyor.
Sorunlar gözle görünür hale gelmeden adım atılmaması, etraf problemlerinin tahlilini erteleyen en önemli nedenlerden.
2. Maddelerdeki istisnalar ve ‘özel izinler’
Türkiye’de etraf sıkıntılarının ‘çözümsüz’ görünmesinde, maddelerin uygulanma biçimi de devreye giriyor. Çünkü hangi kanunların hazırlanması gerektiğini sorduğumuz uzmanlardan, “Önce mevcut yasalar hakkıyla uygulanmalı” karşılığını alıyoruz.
Ormanların korunmasını ve madencilik faaliyetlerini düzenleyen maddelerin kıssası, en dikkat cazibeli örnekler ortasında.
İstanbul’da 3. Köprü inşaatı etrafa tesirleri istikametinden tartışmalara neden olmuştu.
Türkiye’de 2001’den bu yana maden faaliyetlerini düzenleyen kanunlar 21 kere değişikliğe uğramış. 21 değişikliğin 5’i, maden müsaadelerini düzenleyen 7. hususa ait.
Uzmanlara nazaran her değişiklikte daha fazla tabiat varlığı, orman ekosistemi, su varlıkları ve kültür mirası madencilik faaliyetlerine açık hale gelmiş.
Prof. Dr. Murat Türkeş, Türkiye’de bugün doğayı, ormanları ve kültürel varlıkları, madencilik aktifliklerine karşı koruyan tek bir muhafaza statüsünün kalmadığını söylüyor:
“Madenler, güç, abartılmış otoyollar, köprüler, ilişki kavşakları, aklınıza ne gelirse… Kelam konusu bunlar olduğu vakit Türkiye’nin hiçbir zenginliğinin ehemmiyeti kalmıyor. Bütün bu zenginlik bir rant alanı olarak düşünülüyor.
“Aslında yasalar genel olarak mevcut. Ancak onların üzerinde yapılan değişikliklerin, özel müsaadelerin, tabiata, ormanlara, tarım alanlarına, su havzalarının aleyhine yapılan tüm değişikliklerin ortadan kaldırılması gerek.”
Yasa ve düzenlemelerde açılan gediklerin yarattığı sıkıntılara verilen bir öteki örnek, Çevresel Tesir Değerlendirmesi (ÇED) raporları.
ÇED raporu sisteminin uygulanma emeli, projelerin etrafa tesirlerinin ölçülmesi. Lakin bu emelini çoktan yitirdiği tarafında etraf uzmanlarının ağır tenkitleri var. Birçok etraf davasında da ÇED raporlarının bilimsel olarak hazırlanmadığı, raporların göstermelik olduğu savunuluyor.
Çanakkale’de Kazdağları’ndaki madencilik faaliyeti nedeniyle 348 binden fazla ağacın kesildiği raporlara yansıdı.
Örneğin 2019’da Kazdağları yakınlarında Alamos Gold’un yaptığı altın madenciliği için ağaç bölümleriyle ilgili ÇED raporunda, ağaç sayılarının hesaplanmasının yanılgılı olduğu istikametinde çok sayıda rapor yazıldı.
Türkiye Ormancılar Derneği, ÇED raporunda kesilecek ağaç sayısının 45 bin 650 olarak belirtildiğini fakat resmi kayıtlara dayanarak yapılan inceleme sonucunda kesilen ağaç sayısının 348 bin adet olduğunu açıkladı. Yani ÇED raporundaki sayının yaklaşık 7 katı.
Yasaların devre dışı kalmasının son örneği, 2020 yılının başında kapatılması gereken 13 kömür termik santralinin faaliyetlerini sürdürdüğünün açığa çıkması oldu.
İklim Değişikliği Siyaset ve Araştırma Derneği’nin (İDPAD) yayınladığı “Özelleştirilmiş Termik Santraller ve Etraf Mevzuatına Ahenk Süreçleri” raporuna nazaran, etraf mevzuatının gerektirdiği yatırımları tam olarak yapmayan, baca gazı ve yabanî atık depolama problemlerini çözmeyen bu santrallere süreksiz faaliyet evrakı düzenlendi ve faaliyet göstermelerine müsaade verildi.
3. ‘Tüketici, gücünün farkında değil’
Uzmanlara nazaran etraf problemlerinde tüketicilerin muhakkak mevzularda tutum alamaması ve bütüncül bir yaklaşımın benimsenmemesi de problemlerin ‘çözümsüz’ kalmasında tesirli oluyor.
Türkiye’nin su kaynaklarındaki meselelere yönelik yaklaşım, bunun değerli bir örneği.
Coğrafi yapısı ve pozisyonu prestijiyle Türkiye’nin su sorunu yaşamadığına yönelik algı, bilim beşerlerine nazaran gerçeği yansıtmıyor.
Kişi başına düşen yıllık su ölçüsü 8 bin metreküpten fazla olan ülkeler su zengini, 2 bin metreküpten az olan ülkeler su kıtlığı yaşayan ülkeler ve bin metreküpten az olan ülkeler ise su fakirliği çeken ülkeler ortasında yer alıyor. Devlet Su İşleri’nin (DSİ) datalarına nazaran Türkiye’de yıllık kişi başına düşen su ölçüsü yaklaşık 1519 metreküp. Bu ölçüyle Türkiye, su kıtlığı çeken ülkeler kategorisinde yer alıyor.
Türkiye’de su döngüsünde yaşanan değişiklikler, daha az yağışlarla daha uzun mühlet kuraklık yaşanmasına ya da daha çok yağış olaylarına neden oluyor.
Dr. İrem Daloğlu Çetinkaya, öğrencilerinin kendisine “Türkiye nasıl su yoksulu olabilir?” diye sorduğunu anlatıyor:
“İnsanlar, ‘Ben musluğu açtığımda su geliyor’ diye düşünüyorlar. Zira suyun nereden geldiğini de bilmiyorlar. İstanbul’da su etraf havzalardan taşınıyor.”
Türkiye’de hem su ölçüsünde, hem de su kalitesinde sorun yaşandığını belirten Çetinkaya’ya nazaran, “Türkiye’de su neden yetersiz kalabilir?” sorusu fakat bütüncül bir yaklaşım benimsendiğinde anlaşılabilir:
“Dolaylı olarak kullandığımız su, direkt kullandığımızdan daha fazla. Bu kısmı görmediğimiz için gözardı ediyoruz. Tüketici olarak gücümüzün de farkına varamıyoruz. ‘Akan suyu dişimizi fırçalarken kapatalım’dan öte bir gücümüz var.”
Tüketicilerin, “su ayak izlerini” de bilmeleri gerektiğinin altı çiziliyor.
Su ayak izi, bireylerin direkt kullandığı suyun ötesinde, satın alınan giysiden tüketilen besine kadar tüketicilerin aldığı eserlerde kullanılan toplam su ölçüsünü tabir ediyor.
Dr. İrem Daloğlu Çetinkaya, bilim dünyasıyla toplum ortasındaki kopukluğun da bilinçlenme probleminde rol oynadığı görüşünde:
“Karmaşık ve dinamik sistemleri anlamak kolay değil. Fakat bu, güçsüz olduğumuz manasına gelmiyor. Müsilaj için beşerler nasıl ayaklandılar? Artık seslerini çıkarıyorlar zira şu anda görme fırsatına ulaştılar. Bilimle toplum ortasındaki irtibatta de bir kopukluk var.”
Prof. Dr. Murat Türkeş, her şeye karşın etraf mevzularında ortaya çıkan toplumsal hassaslığın olumlu olduğunu belirtiyor:
“Türkiye’nin birçok yerinde, özelllikle tarım, su havzaları ve bunlara ziyan veren termik santral ve madenciliğe karşı lokal halkta ve Türkiye ölçeğinde işbirliği ve dayanışma içinde bir karşı çıkış kelam konusu. Bunlar şu anda bir baskı ögesi da oluşturuyor.
“Türkiye’de hukuk uğraşları etraf davalarında zorlaştı, lakin tekrar de termik santraller ve madenlere karşı olumlu sonuçlar alınabiliyor.”
4. Etraf eğitiminde eksiklikler
Türkiye’de etraf eğitimi, ilkokul, ortaokul ve lise seviyelerinde veriliyor. Fakat ders içeriklerinde neden-sonuç bağlantılarının kurulmasında ve insan-doğa alakalarının kavranmasında eksikler bırakıldığı istikametinde tenkitler sıklıkla lisana getiriliyor.
Çevre şuurunun eğitim sisteminin birinci basamaklarından itibaren alınması gerektiğini tabir eden Boğaziçi Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. İrem Daloğlu Çetinkaya, olguların bir bütün halinde görülmesi durumunda öğrencilerin daha farklı yansılar verebileceğini kaydediyor:
“Bazı kavramlar ve bedeller ne yazık ki ileri yaşlarda çok daha sıkıntı yerleşiyor. Okul öncesi eğitimden başlayarak tabiat ve insan ortasındaki bağlantı ve istikrar görülmeli ve mümkünse deneyimlenmeli. İlkokul, ortaokul, lise seviyesinde öğrenciler bu olguları tartışıyolar, lakin bütüncül biçimde görmedikleri için sebep sonuç alakalarını bilmiyorlar.”
Üniversitelerde etraf konusundaki derslerin mecburî tutulabileceğini belirten Çetinkaya, diğer ülkelerde bu derslerin öğrencilere kural koşulduğunu da hatırlatıyor.
İtalya, geçtiğimiz yıl okullarda iklim değişikliği ve sürdürülebilir kalkınma dersini zarurî hale getiren birinci ülke olmuştu.
Yorumlar kapalı.