Devlet feminizmi kavramı

Doç. Dr. Fatma Fulya Zirve, İstanbul Aydın Üniversitesi, Türkiye*
Prof. Dr. ç, Linnaeus Üniversitesi, İsveç

Devlet feminizmi kavramı, teorik literatürde farklı formlarda tahlil edilmiştir. Post-endüstriyel ülkelerdeki devlet feminizmi tecrübesinin önde gelen teorisyenlerinden Amy Mazur ve Dorothy McBride, devlet feminizmi teorisinin kurulduğundan beri üç basamaktan geçtiğini tartışırlar (Mazur & McBride, 2007). Birinci evre 1980’lerde Helga Hernes İskandinav bağlamında devlet feminizmi kavramını geliştirdiğinde başlar. Hernes devlet feminizmini kısmen bayanların taleplerine karşılık olarak, genel, toplumsal ve ekonomik sıkıntılara tahlil bulmak için tasarlanmış “toplumsal cinsiyet/kadın problemleri odaklı bir dizi devlet faaliyeti” olarak tanımlamıştır. Hernes, devlet feminizmini yalnızca devlet tarafından gerçekleştirilen aksiyonlar olarak görmüyor. Ona nazaran bu kavram, ayrıyeten tabandan (kadınlar ve daha genel olarak toplum) gelen isteklerle, tavan (devlet) ortasındaki etkileşimin ya da süreçlerin çıktısıdır (Hernes, 1987). Batı Almanya’da da bir küme akademisyen bu evrede devlet feminizmi kavramıyla çalıştı; lakin bu sefer onu olumsuz bir formda Komünist Parti’nin Doğu Avrupa’da ve Sovyetlerde bayanlara, denetim edici ve gündemlerine el koyucu yaklaşımını tabir etmek için kullandılar (Mazur & McBride, 2007).

Devlet feminizmi teriminin gelişiminin ikinci evresinde iki araştırma objesi, merkezi hale geldi: Birinci olarak Avustralya’da geliştirilen ve devlet kurumları içinde faaliyet gösterme potansiyeli olan feminist aktörleri tabir eden “femokratlar” kavramı gündeme geldi (Mazur & McBride, 2007). İkinci kıymetli öğe ya da araştırma objesi de Avustralya’da ortaya çıkan ve BM siyasetlerinin tesiri nedeniyle tanınan olan Bayan Siyaset Ajansları (KPA) oldu. Mazur ve McBride hem birinci etapta Kuzeyden gelen çalışmaların hem de ikinci etapta Avustralya’dan gelen araştırmaların devletin daha müspet bir fotoğrafını çizdiğini tartışırlar.

Devlet feminizmi kavramının batı-dışı bağlamlara uygulanması da bu evrededir. Örneğin, “otoriter rejimler hakkındaki birtakım araştırmalar, devlet feminizmini erkek seçkinler tarafından sıklıkla geniş temelli hareketlerle ilgisi olmayan bayan önderlerin yardımıyla, bayanların dayanağını kazanmak için geliştirilen siyasetler ve yapıları tanım etmek için kullandılar. Bu türlü siyasetlerin bilhassa siyasi değişim anlarında -devrim, askeri darbe- kısa vadede bayanların statüsünü ilerletebileceği, ancak otoriter önderler denetimi sıkılaştırdıkça, haklar ve faydaların daha az değerli hale geleceği ya da toptan kaybolacağını tartıştılar” (Mazur & McBride, 2007).

İkinci kademenin bir modülü da, 14 ülkeden KPA’ların incelendiği hadise tahlillerini içeren Comparative State Feminism başlıklı kıymetli yayındır. Bu çalışmanın sınırlılıkları 1995’te birtakım araştırmacıları Toplumsal Cinsiyet, Siyaset ve Devlet Araştırma Ağı’nı (RNGS) kurmaya yöneltti. RNGS, kendini Batı post-endüstriyel demokrasilerinde tecrübelenen devlet feminizmi tecrübesiyle kısıtlar. Bu bağlamda devlet feminizmi KPA’ların bayan hareketleriyle ittifak oluşturma ve onlara siyaset arenalarında erişim ve amaçlarını başarmada yardım etme derecesi bakımından tanımlanmaktadır (McBride & Mazur, 2012: s. 5). RNGS Ağı devlet feminizmi araştırmasında üçüncü evreyi oluşturur. Yani devlet feminizmi teorisindeki son gelişmelere nazaran, bayan hareketleri ve bayan siyaset ajansları, devlet siyasetlerini etkilediği sürece devlet feminizmi elde ederiz. Bayan hareketleri terimi, bayanların çeşitli örgütlü aktivizm biçimlerine gönderme yaparken Bayan Siyaset Ajansları ise, bayan hareketleri tarafından oluşturulan talep ve tekliflere yanıt vermek üzere kurulmuş resmi kurumlara gönderme yapmaktadır. Bayan siyaset ajanslarının siyasi güce ve feminist maksatların ulaşılabileceği arenalara erişimi varken, bayan hareketlerinin ise siyaset ajanslarına bayan çıkarları hakkında bilgi sağlamaları gerekir (Lovenduski, 2008: s. 174–175).

Post-endüstriyel ülkeler kaynaklı devlet feminizmi literatüründe birçok araştırmacı tarafından McBride ve Mazur’un üstte sunulan devlet feminizmi tarifi temel alınmıştır. Lakin bayan hareketlerini ve bayan hareketlerinin bayanların siyaset ajanslarıyla ittifakını “devlet feminizmi” teriminin içine dâhil etmek sıkıntılı bir yaklaşımdır. Bu yaklaşım temel alındığında, örneğin, bayan haklarını teşvik eden, biri McBride ve Mazur’un tarifine uyan formda KPA ve bayan hareketi ittifakıyla oluşturulmuş, bir oburu de bu türlü bir ittifaktan kaynaklanmayan iki hükümet siyasetinin ikisi de bayan haklarını teşvik etse de tekrar de farklı halde sınıflandırılabilir. Bu siyasetlerden bir tanesi bayan haklarını teşvik etmede başkasından daha fazla işe yarasa bile, şayet bayan hareketinin taleplerinden türemediyse devlet feminizmi olarak sınıflandırılmayabilir. Öbür taraftan, bayan haklarını teşvik etmede daha az işe yarayan öbür siyaset, şayet McBride ve Mazur’un daha sonra gelen tarifinin gerektirdiği biçimde oluşturulduysa devlet feminizmi olarak sınıflandırılabilir. Bu durum, McBride ve Mazur’un tarifinde devlet feminizminin manası hakkındaki kavramsal bir sorunun, devlet feminizminin nasıl oluştuğu ya da nasıl meydana gelmesi gerektiği hakkındaki nedensel soruyla karıştırılmasından kaynaklanmaktadır.

Joni Lovenduski tarafından öne sürülen devlet feminizmi yaklaşımında ise devlet feminizmi, “kadın hareketinin taleplerinin devlet içinde savunulması” olarak tanımlanır. Bu yaklaşımda bayan siyaset ajansları devlet feminizmine araçsal ehemmiyettedir.

Burada bayan siyaset ajanslarının araçsal ehemmiyette olmasından kastedilen, bunların devlet feminizminin gerekli bir öğesi olmaması fakat feminist emelleri devlet içinden ilerletme ve gündemi belirleme imkânı sunmalarıdır (Lovenduski, 2005: s. 4). Burada vurgu, bayan hareketlerinde de değildir; bayan hareketlerinin taleplerinin savunulmasındadır. Yani bu tanıma nazaran, devlet feminizmi argümanları unsur olarak bayan hareketi dışındakiler tarafından da savunulabilir.

Ayrıca Lovenduski’ye nazaran devlet feminizmi yalnızca bayan hakları ya da çıkarlarını ilerleten kanunlar ya da siyasetler olarak düşünülmek zorunda değildir. Bunun yerine sıkıntı, süregiden bir tartışmayı cinsiyetlendirmek de olabilir.

İster kürtaj, ister eşit işe eşit fiyat, ister seks personelliği, ister siyasi temsil olsun, bir siyaset tartışması toplumsal cinsiyet açısından çerçevelendiğinde, bayan ve erkeklerin toplumsal statüsüne odaklanarak yürütülecektir: “Böylece cinsiyetlenmiş tartışmalar, sorunun ve önerilen tahlillerin bayanları erkeklere nazaran nasıl etkileyeceği hakkındaki fikirlerle çerçevelenmiş politik tartışmalar olarak tanım edilebilir.” (Lovenduski, 2005: s. 7). Yani “[b]ir bayan hareketi stratejisi, siyaset içeriği ve çıktısını etkilemek için tartışmayı çerçevelemektir. Hedef, tartışmayı bayanların statüsünü ilerletecek halde çerçevelemektir.” (Lovenduski, 2005: s. 8). Bir siyaset tartışmasını cinsiyetlendirme, bir devlet feminizmi söylemi olarak düşünülebilir. Belirli bir tartışmayı olumlu feminist mefkureler açısından cinsiyetlendirmede de bağımsız gazeteciler, editörler, akademisyenler, entelektüeller, kurgu muharrirleri ve kamu fikrini etkileyebilecek kapasite ve fırsata sahip başka bireyler de feminist aktivistler kadar tesirli olabilir.

Mazur ve McBride’ın, bayan hareketlerinin faaliyetlerini devlet feminizmi kavramına merkezi tutması, tüm bayan hareketlerinin feminist olmadığı gerçeğini ihmal ettiği için eleştirildi. Celia Valiente’nin işaret ettiği üzere “feminist hareket bayan hareketiyle eş manalı değildir” (Valiente, 2007: s. 531). Ayrıyeten Batılı olmayan bağlamlara baktığımızda “feminist liderlik, tesirli bayan siyaset makinalarının aktifliği için gerekli değildir”. Bunun yerine “feminist harekete geçmişte katılmamış ancak siyasi dünya hakkında ya da bürokrasi hakkında derin bilgisi olan ve siyasi sınıf ve bürokratik seçkinle şahsî bağları olan kadınlar”ın maharetleri, “feminist ıslahatları ilerletmek için son derece yararlı” olmuştur (Valiente, 2007: s. 534-535). Valiente’nin eleştirisi devlet feminizminin feminist olmayan bayan hareketlerinin eylemlerinin bir sonucu olabileceğini göstermektedir.

Diğer taraftan, bu durumun aykırısı bir genellemenin gerçek olduğunu da varsayamayız. Yani bir bayan hareketi, sadece bayan hareketi olduğu için devlet feminizmi üretmeye muktedir demek de yanlışsız değildir. Joyce Outshoorn‘ın gözlemlediği üzere “geleneksel bayan rollerini savunan ya da kürtaj ya da eşcinsel evliliğe karşı çıkan bayan kümeleri vardır” (Outshoorn, 2012: s. 145). Bu türlü bir bayan kümesinin, kendini devlet feminizmi üretmek için bayan siyaset ajanslarıyla ittifaka sokacağını beklemek muhtemel değildir. Buradan feminizmin bayan hareketlerinin gerekli bir şartı olmasa da en azından anti-feminizmin yokluğunun gerekli bir şart olduğu ortaya çıkmaktadır. Benzeri formda bayan siyaset ajanslarına döndüğümüz vakit, onların da feminist bir duruş sergileyeceklerini garanti edemeyiz. Johanna Kantola ve Joyce Outshoorn’un sözleriyle, “kadın siyaset ajanslarının feminist olduklarına dair a priori bir varsayım yoktur. Bu kurumların feminist olma derecesi ampirik bir sorudur (Kantola & Outshoorn 2007: s. 4).

Devlet feminizmi kavramı tartışmasını özetleyecek olursak, bu kavramın bayanların haklarını yahut en değerli çıkarlarını teşvik eden devlet siyasetleri bakımından tahlil edilebileceğini kabul edebiliriz. Bu tahlil kelam konusu siyasetlerin rastgele bir bayan hareketi tarafından başlatılması yahut savunulması gerektiğini varsaymaz. Ayrıyeten bu siyasetlerin, bayan haklarını ya da çıkarlarını teşvik etmek üzere tasarlandıklarını; yani kasıtlı olarak feminist olduklarını varsaymaz. Yalnızca bu hakları yahut çıkarları teşvik etmeleri kafidir. Bu türlü bir devlet feminizmi anlayışıyla bayan hareketleri ve siyaset yapıcıların niyetlerinin oynadığı rolle ilgili sıkıntılardan sakınmak mümkündür. Şayet devlet siyasetleri, bayanların haklarını ya da çıkarlarını hakikaten teşvik ediyorsa, o vakit devlet feminizmini örnekliyorlar demektir.

Kaynaklar

Hernes, H. M. 1987. Welfare State and Woman Power, Oslo: Norwegian University Press.

Kantola, J., Outshoorn, J. 2007. “Changing State Feminism”, editörler Joyce Outshoorn & Johanna Kantola, Changing State Feminism, New York: Palgrave Macmillan.

Lovenduski J. 2005. “Introduction: state feminism and the political representation of women”, State Feminism and Political Representation, editör Joni Lovenduski, Cambridge: Cambridge University Press.

Lovenduski, J. 2008. “State Feminism and Women’s Movements”, West European Politics, vol. 31(1–2), 169–194.

Mazur, A. G., McBride, D. E. 2007. “State Feminism since the 1980s: From Loose Notion to Operationalized Concept”, Politics & Gender, vol. 3(4), 501–513.

McBride D. E., Mazur, A. G. 2012. “The State Feminism Project”, editörler McBride D. E. &. Mazur A. G, The Politics of State Feminism, Philadelphia: Temple University Press.

Outshoorn, J. 2012. “Social Movements and Women’s Movements”, editörler McBride D. E. & Mazur, A. The Politics of State Feminism, Philadelphia: Temple University Press.

Valiente, C. 2007. “Developing Countries and New Democracies Matter: An Overview of Research on State Feminism Worldwide”, Polities & Gender, vol. 3(4), 530–541. 

[1] Bu yazı, Doç. Dr. Fatma Fulya Zirve’nin 114K103 nolu Tübitak 1001 projesine dayanmaktadır.