Suudi Arabistan’da 19 Mayıs’ta düzenlenecek olan tepe öncesinde Arap dünyası ABD’nin geri tepen rejim değişikliği projesinin akabinde Suriye’nin Arap Birliği’nde ‘askıya alınmış’ üyeliğine geri dönüşü için kolları sıvamış görünüyor. Suudi Arabistan’ın Şam’la bağlantıları düzeltme kararının yansıması olarak Körfez İşbirliği Kurulu üyelerini Cidde’de buluşturduğu toplantının akabinde Ürdün de Mısır ve Irak’ın yanı sıra tekrar Suudilerin katıldığı Amman toplantısı düzenledi. Dışişleri Bakanları seviyesindeki toplantıya Suriye Dışişleri Bakanı Faysal Mikdad katıldı.
Amman toplantısının akabinde yayınlanan bildiride, Suriye’nin toprakları üzerinde denetimini tam olarak sağlaması, hukukun üstünlüğünü tesis, silahlı ve terörist kümelerin varlığına son verme gayretlerinde Şam’ın desteklenmesi için çalışıldığı teyit edildi. Ayrıyeten sığınmacıların Suriye’ye istekli ve inançlı dönüşünün öncelik olduğu ve gerekli adımların atılması gerektiği vurgulandı.
Suriyeli mevkidaşı Faysal Mikdad ile ikili görüşme de yapan Ürdün Dışişleri Bakanı Eymen el-Safadi, “Bu toplantı, Suriye’deki krize tahlil bulmak için Arapların öncülüğündeki siyasi yolun başlangıcıdır” dedi. Safadi, açık sözlülükle ve dürüstçe konuştuklarını lisana getirdi.
Suriye Dışişleri Bakanlığı, toplantının akabinde yaptığı açıklamada, ‘en kıymetli öncelik’ diye nitelenen sığınmacıların BM ile koordineli dönüşüyle ilgili detaylı yol haritasına atıfta bulundu. Açıklamada, “Bu toplantı, BM Güvenlik Konseyi’nin 2254 sayılı kararı doğrultusunda Suriye’deki krizin tahliline yönelik görüşmelerin sürdürüleceği toplantıların başlangıcını teşkil ediyor ve insani, siyasi ve güvenlik krizinin tüm sonuçlarıyla ilgileniyor” vurgusu yapıldı. Suriye’nin bölgedeki tarihi rolünü geri kazanmasının altı çizilirken toplantının sonuçlarını takip etmek ve bundan sonraki adımları belirlemek üzere uzmanlar seviyesinde teknik grup oluşturmakta anlaşıldığı vurgulandı.
Suriye ile ilgili teşebbüsler hızlanırken, İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi’nin 2010’dan sonra İran’dan bir birincisi teşkil eden Şam ziyareti de dikkatleri üzerinde toplamış durumda.
Arap Birliği tepesi öncesinde Ortadoğu’daki durum ve Amman toplantısını İstanbul Gelişim Üniversitesi Öğretim Üyesi ve Ortadoğu, Avrasya ve Asya-Pasifik Araştırmaları Platformu (ODAP) Yöneticisi Dr. Ali Semin ile konuştuk .
‘Ürdün’ün ön ayak olmasının sebeplerinden biri Suriye’deki iç çatışmadan çok ziyan görmesi’
Dr. Ali Semin’e nazaran Ürdün’ün başşehri Amman’daki Suriye temalı Arap toplantısı Körfez İşbirliği Konseyi’nin bu bahisteki toplantısının uzantısı üzere görünse de daha farklı. Toplantının Suriye Dışişleri Bakanı’nı Arap Birliği’nin omurgasını oluşturan ülkelerle buluştuğunu anımsatan Semin, başta Ürdün olmak üzere Suriye çatışmasından ziyan gören ülkelerin krizi sona erdirme gereksinimine dikkat çekti:
“Amman toplantısıyla ilgili şunu belirtmek gerek. Körfez İşbirliği Kurulu toplantısının bir uzantısı üzere görünse de aslında tam aksisi bir toplantı olduğunu söylemek gerekiyor. Aslında Körfez İşbirliği Kurulu toplantısında Kuveyt ve Katar, Suriye’nin Arap Birliği’ne geri dönüşüne karşı çıkıyor. Her ne kadar kurul üyesi olmasalar da Ürdün, Irak, Mısır da vardı. Şimdiki toplantı daha farklı. Ürdün bu ortamı yumuşatıp Suriye ile münasebetlerini düzeltmeye çalışıyor. Birebir vakitte Suriye’nin Arap Birliği’ne dönmesi için de bir teşebbüste bulunmak istiyor. Buna ön ayak olmasının sebeplerinden biri Ürdün’ün Suriye’deki iç çatışmadan çok ziyan görmesi. Türkiye diyoruz ancak Lübnan da ekonomik manada çöktü. Birebir vakitte Ürdün çok önemli manada başta uyuşturucu kaçakçılığı olmak üzere, mülteci sıkıntısı, Suriye’deki iç savaşın önemli manada tesirinin olduğunu söylemek gerekiyor. Fakat bütün bunları değerlendirdiğinizde birinci kez dışişleri seviyesinde beş Arap ülkesi bir masada oturabildi. Amman toplantısı Arap Birliği’nin yeni bir toplantısı olarak da pahalandırmak gerekiyor. Mısır ve Suudi Arabistan’ın olması, Irak Dışişleri Bakanı’nın olması, Ürdün’le ve Suriye’nin olması durumu var. Bunlar Arap dünyasında kıymetli ülkelerdir. Arap Birliği’ni geniş yelpazede ele alabiliriz lakin asıl omurgası bunlar.”
‘Mısır’ın BM üzerinden yürütülmesini talep etmesi dikkat çekici’
Semin, Amman toplantısının sonuç bildirisinde BM’ye yapılan atfa işaret etti. ABD idaresi Suriye ile bağlantılarını düzelttiği için Mısır’a açık ikazlarda bulunurken, Semin, Kahire idaresinin BM himayesinde kolan fakat sonuç getirmemiş uzlaşmadan kelam etmesine dikkat çekti. Öteki yandan Semin, Mısır’ın Arap Birliği’ndeki çoktan zayıflamış pozisyonu ve yerini Suudilerin aldığını anımsattı:
“Arap Birliği ile ilgili Suudi Arabistan-Irak 1936’daki muahedesiyle ortaya çıkan bir süreç vardı. O sebeple bunların çok kıymetli olduğunu düşünüyorum. Sonuç bildirisine baktığımızda Esad rejiminin taviz vermek istemediğini görüyoruz. BMGK’nın Aralık 2015’te 2254 no’lu bir kararı var. Aslında o karar şuydu; 6 içerisinde yumuşak geçiş, 18 ay içinde de BM himayesinde bir seçim yapılması. Bunun esasen hayal olduğu hakikat. Bunu Mısır daima gündeme getiriyor. Suriye Dışişleri Bakanı’nın Mısır ziyaretindeki en büyük tartışma mevzularından biri. Zira Mısır geçmişten gelen Suriye ile bağlantılarını her ne kadar yeterli görsek de meseleler yaşadığı bilinmekte. Mısır diye bir şey kalmadı. Daha evvel Arap dünyasının omurgası olarak nitelendirilirdi. Arap topluluğundaki liderlik Suudi Arabistan’a geçmiş durumda. BAE de Suudilerle hareket ediyor. Esasen şu anda Mısır’ın elinden Arap liderliği alınmış durumda. Onun için buradan çıkan sonuca baktığımızda sonuç içerisinde dikkatimi çeken her şeyde BM’ye bağlı uyum ya da örgütlerle işbirliği üzerinden yürütülmesini talep ediyorlar.”
‘ABD’ye bir şey demiyorlar lakin Türkiye’ye söylüyorlar’
Arapların açıkça anmasalar da Türkiye’nin askerlerini Suriye’den çekmesine atıp yaptıklarını belirten Semin, ABD’ye ise bir şey demediklerinin altını çizdi. Semin’e nazaran Şam’ın Arap dünyasıyla münasebetleri düzeldikçe Türkiye ile olağanlaşma süreci zorlaşır:
“İkincisi yabancı güçlerin çıkması. Buna vurgu yapmıyorlar lakin kastettikleri açıkça Türkiye. ABD’ye bir şey demiyorlar lakin Türkiye’ye söylüyorlar. Türkiye’nin de inançlı bölgeden düzenlediği hudut ötesi operasyonlardan sonraki sürece baktığınızda geri çekilmesini istiyorlar. Bugüne kadar da Türkiye-Suriye münasebetlerinin normalleşememesinin nedenlerinden bir tanesi de Türkiye’nin oradaki askeri gücünü geri çekilmemesi. Bu hususta biraz formül bir çıkış yolu bulunması gerekiyor. Lakin Araplar bunu kendileri de teyit etmeye başlıyorlar. Suriye’nin Arap Birliği’nde olsun olmasın lakin Arap dünyasıyla alakaları güçlendikçe Türkiye ile olağanlaşma süreci zorlaşacaktır.”
‘Araplar o denli yahut bu türlü Suriye’yi geri almak istiyorlar’
Herkesin Türkiye’de 14 Mayıs’taki seçimi beklediğini belirten Semin, Amman bildirisinin ögelerine da işaret ederek, “Araplar o denli yahut bu türlü Suriye’yi geri almak istiyorlar” dedi:
“Şu anda Suriye 14 Mayıs’ı bekliyor. Seçimden ötürü da ağırdan gittiği muhakkak. Türkiye ile Suriyeli sığınmacı konusu, kendileri de inançlı biçimde geri dönmeleri konusu Amman bildirgesi içinde var. Bütün bu karmaşaya baktığımızda aslında şu çıkıyor. Araplar o denli yahut bu türlü Suriye’yi geri almak istiyorlar. Her ne kadar Katar ile Kuveyt karşı da çıksa Suriye’nin geri dönüşünü sağlayacaklar. Suudiler, Katar’ı dinlemez. Fakat Kuveyt’in tesirinin de olduğunu söylemek lazım. Kuveyt’in buradaki itirazı dikkate alındığı için bu karar gecikiyor. Şu ana kadar Suriye’ye rastgele bir davet gitmedi. Bu çetrefilli halde devam edecek. Sonuç olarak 16 gün kaldı. 19’unda tepe gerçekleşecek. Üyelikten aslında çıkarılmadı. 1943 yılında yapıldı. Lakin bunu daha evvel 1979’da Mısır’ın üyeliğini askıya aldılar. Sekreteryasını Mısır’dan Tunus’a taşıdılar. Arap Birliği’nin tüzüğünü okuduğunuzda şu anda Suriye’nin yanında Arapların durması gerekiyordu. Biraz NATO üzere de olmalıydı. Ancak sonuçta kendi içlerindeki rekabet ve dış etkenlerden ötürü bugüne kadar Arap ülkeleri bu birlik üzerinde de birlik olamadılar.”
‘Burada Amerika faktörü var. Türkiye geç kalıyor’
Semin, ABD’de Trump ve Biden idarelerinin bölgede oynadıkları role dikkat çekerken, Türkiye’nin bu süreçte geç kaldığı değerlendirmesinde bulundu:
“Arap dünyasının Suriye ile normalleşmesinde Trump ile Biden ortasında bir fark var. Trump önemli manada Arap ülkelerine normalleşmeme konusunda baskı yapıyorlardı. İran ile bağlantısını kestiği için Körfez ülkeleri Trump’ı dinliyorlardı. Lakin Biden, İran ile müzakerelere başladıktan sonra Arap ülkeleri üzerinde bir baskı kuramadığı için artık olağanlaşma sürecini de hızlandırdı. Trump, Arapların Suriye ile olağanlaşmasına biraz pürüz olmuştu. 2018’de Suriye’de BAE ve Bahreyn büyükelçiliklerini açmıştı. Bunlarda Amerika faktörü var. Arap dünyasının iç dinamiklerini de dikkate alıp Türkiye açısından baktığımızda bu hususta geç kalıyor. Lakin maalesef güvenlik sorunu var. Bu bahiste yıllardır izlenen siyasetler içerisinden çıkılamıyor.
‘Reisi’nin ziyareti İran’ın Suriye’yi bırakmayacağı mesajı’
Semin’e nazaran İran Cumhurbaşkanı Reisi’nin 2010’dan bu yana Şam’a yönelik İran’dan birinci ziyarette üç faktör öne çıkıyor: İsrail’e bildiri, Suriye’yi bırakmama bildirisi ve ABD ile Rusya ortasındaki faktör. Semin, Arapların ise İran ile normalleşmeden Yemen veyahut Suriye’deki durumun normalleşmeyeceğini anladıkları görüşünde:
“Bunu üç temel faktör üzerinden okuyorum. En son Ahmedinejad, Eylül 2010’da Şam’ı ziyaret etmişti. İsrail’e karşı bir iletisi var. İsrail bu kadar bombalıyor, bu kadar güvenlik sıkıntıları varken buraya gelebiliyorum demek istiyor. Ne kadar yakınlaşırsanız yakınlaşın Suriye’yi hiçbir halde bırakmayacağım. Suriye ile ilgileriniz daha evvel de güçlüydü lakin İran tesirinin süreceğini gösteriyor. Amerika ile Rusya ortasındaki faktörler de üçüncüsü. Yıllardır Suriye’de işbirliği içerisinde Rusya ve İran işbirliği içerisinde. Bunu net biçimde de pekiştirdiğini göstermeye çalışıyorlar. 2011’den bugüne kadar Esed iki defa İran’ı ziyaret etti. En son 2022’de Tahran’ı ziyaret etmişti. İran, buradaki Arap dünyasıyla olağanlaşma sürecini ve global ve bölgesel manadaki gelişmeleri çok da dikkate almadan kendi bağlantılarının güçlü olduğunu gösterme bildirisi vermeye çalışıyor. Araplar, bilhassa Suudi Arabistan yıllardır şunun farkında. İran ile normalleşmeden ne Yemen savaşı ne de Suriye savaşı sonlanacak ya da ne o ne o olağanlaşacak.”
‘Ortadoğu’nun gerçeği savaşı biz başlatırız, biz bitiremeyiz’
Semin, Ortadoğu’da savaşı başlatıp bitirememe gerçeğine işaret ederken, Suudi Arabistan’daki genç veliaht dahil yeni liderliklerdeki farklılaşmaya da atıfta bulundu:
‘Çin ön plana çıkıyor lakin Amerika da bu bölgeyi bırakmıyor’
Semin’e nazaran Ortadoğu’daki gelişmelerde Çin faktörü de var. OPEC+ kararlarından artık ABD eksenli siyaset izlenmediğinin anlaşıldığı görüşündeki Semin, İran-Suudi muahedesinde rol oynayan Çin öne çıksa da ABD’nin bölgeyi bırakmayacağı değerlendirmesinde bulundu. Semin, “Her yerde bir masa kurulmuş lakin Türkiye yok şu anda. Bunun Türkiye açısından çok sıkıntılı ve riskli olduğunu düşünüyorum” vurgusu yaptı:
“Çin faktörü var. Olağanlaşma sürecinde Çin ve Rusya ile bağları var. Artık Amerikan eksenli bir siyaset izlemiyorlar. OPEC+ kararlarından görebiliyoruz. Petrolün geçen ekim ayındaki toplantıda 2 milyon varil düşürdüler. Geçtiğimiz ay içinde de 1 milyon 600 bin varil düşürerek, petrolün günlük düşürülmesini 3 milyon 600 bin varile çıkardılar. Amerika’nın tesiri şu an tartışılıyor. Ortadoğu’da sanki yerini Çin mi dolduracak, Amerika’dan geri mi kalıyor, Çin artık ön plana mı çıkıyor? Evet, Çin ön plana çıkıyor. Lakin Amerika da bu bölgeyi bırakmıyor. Bugüne kadar bu bölgede bir boşluk oluşturmadı. Yalnızca çok uygun dizayn edemediği için, biraz da Asya-Pasifik’te Tayvan, Filipinler, Güney Çin Denizi’ndeki gelişmeler doğrultusunda baktığımızda Çin’in Ortadoğu’ya dikkatini çekerek biraz kendisi karıştırmak istiyor. İran ile Suudiler ortasındaki alakaların normalleşmesinde Çin’in büyük rolü var. Zira iki tarafa da yatırım vaadi var. Çin’in İran ile Mart 2020’de 25 yıllık 400 milyar dolarlık bir yatırım muahedesi var. Ortadoğu için 25 yıl değil 25 saniye bile çoktur. Bunu göze alarak yaptılar. Onun karşılığında petrol fiyatı ne olursa olsun onlara birebir fiyat üzerinden satılacağı muahedesi var yalnızca. Bunlara bakıldığında Çin’in bölgede güçlenmesi, İran ile Suudi Arabistan ortasındaki münasebetleri de etkilediğini, olağanlaşma sürecini de hızlandırdığını söylemek gerekir. Çin daha evvel de 2000 yılında da birebir biçimde İran ile Suudi Arabistan ortasında arabuluculuk yapmıştı. Yalnızca Şi devrinde değil yani. Sonuç prestijiyle Ortadoğu’da Türkiye seçimle meşgul lakin çok değerli gelişmeler var. Her yerde bir masa kurulmuş lakin Türkiye yok şu anda. Bunun Türkiye açısından çok problemli ve riskli olduğunu düşünüyorum.”
Yorumlar kapalı.