Ankara, Samsun, Trabzon, Konya… Son günlerde Türkiye’nin farklı kentlerinden gelen sel haberleri sıklaştı. İç Anadolu, Orta ve Doğu Karadeniz’de sel ve taşkınlar sonrası hayat durma noktasına gelirken yol, köprü, konut ve iş yeri üzere pek çok yapı ziyan gördü, tarım toprakları hasar aldı. Mart ayında da Şanlıurfa ve Adıyaman’da yaşanan sellerde 20 kişi hayatını kaybetmişti.
Türkiye iklim değişikliğinin tesirlerini şiddetli halde hissediyor. Sıcaklık rejimi süratle değişirken sel, taşkın, dolu, hortum üzere çok hava olayları artıyor.
Diğer yandan çok sıcaklar ve kuraklıkla birlikte orman yangınlarının yayılması da kolaylaşıyor. Tarım ve Orman Bakanlığı’na nazaran geçen yıl Türkiye’de 2 bin 43 yangında 12 bin 384 hektar orman alanı yok oldu. 2021’de ise yaklaşık 140 bin hektarlık orman alanı yangınlar sebebiyle kaybedildi.
Peki Türkiye’de iklim felaketlerinin sıklığının artmasının altında hangi nedenler yatıyor?
Tek sorumlu global ısınma mı?
Küresel iklim değişikliğinin bilhassa Akdeniz havzasında tesirlerinden bir tanesi; hava sıcaklıklarının artarken hidrolojik döngülerin kuvvetlenmesi ve geçmişe nazaran sağanak yağışların daha sık görülmesi.
DW Türkçe’ye konuşan Boğaziçi Üniversitesi İklim Değişikliği ve Siyasetleri Uygulama ve Araştırma Merkezi İdare Konseyi Üyesi Prof. Dr. Murat Türkeş, iklim değişikliğinin dünyanın tüm bölgelerini etkilediğini belirterek yüzey sıcaklığının ve buharlaşmanın artmasıyla birlikte bir yandan kuraklıkların öteki yandan yağışların şiddetlendiğine işaret ediyor.
Kuraklık ve uzun müddetli sıcak hava dalgalarının tesiriyle orman yangın mevsiminin de bu yıl çok erken başladığını vurgulayan Türkeş, Kanada ve Rusya’da son günlerde görülen orman yangınlarına dikkat çekiyor.
“Kentler çok süratli büyüdü”
Murat Türkeş, kentlerde görülen sellerin nedeninin ise yalnızca iklim değişikliği ile açıklanamayacağını söylüyor.
Normal şartlarda yağışların bir kısmının bitkiler üzerinden buharlaşırken, bir kısmının toprak tarafından emilmesi, yer altı ve yer üstü sularına karışması gerekiyor. Toprakta kalan kısım ise oradaki hayat birliklerini ve ekosistemi destekleyecek su haline geliyor.
Son 40 yılda kentlerin çok süratli büyüdüğünü söz eden Türkeş, “Bu büyüme geçen 20 yılda daha da hızlandı. Kentler o kadar süratli büyüdü ki doğal coğrafyayı, eski akarsu ağı sistemini tümüyle kapladı ve onların bir kısmını yok etti” diyor.
Türkeş, bu durumun iklimin kendi değişkenliği devam ederken gerçekleştiğini, kentlerin mühendislik altyapısı hazırlanırken ise bu işin tabiat bilimleri ve iklim değişikliği kısmının ihmal edildiğini lisana getiriyor.
“25 yıllık ihmalin sonucu”
Ankara’da geçen hafta yaşanan sel felaketi sonrası tenkit okları Ankara Büyükşehir Belediyesi’ne çevrilirken sellerin nedeni kentteki mazgalların temizlenmemesi olarak gösterilmişti.
Eleştirilere karşılık veren Ankara Büyükşehir Belediyesi ise sellerin asıl nedeninin kentte altyapının 25 yıl boyunca ihmal edilmesinden kaynaklandığına, ayrıyeten imar artışlarıyla kentin betona boğulduğuna dikkat çekmişti.
Açıklamada, “Ankara bir dereler ve bentler kentidir. Bu derelerin üzerleri dahi imara açılmış ve yapılaşmaya gidilmiştir. Hasebiyle eski çizgilerin kapasitesi deşarj için yetmemekte, geri tepmekte ve seller yaşanmaktadır. Sellerin nedeni olarak mazgalların temizlenmemesini göstermek en hafif tabirle bilgisizliktir” denilmişti.
Prof. Dr. Murat Türkeş, Ankara da dahil Türkiye’de kentlerin genel karakteristik özelliklerini şöyle açıklıyor: “Bugünkü kentlere, yüklü olarak büyük kentlere baktığımız yeşil alanı, ormanı, parkı, bahçesi, yeşil nesli, toprak örtüsü az. Buna karşılık beton, asfalt ve çatılardan oluşan bir yüzey özelliğine ve yeniden yüksek binalardan oluşan bir geometriye sahip.”
Bu yapının kentin iklimini de değiştirdiğini tabir eden Türkeş, ekliyor: “Kentlerde fazla yağışı, bilhassa sağanaklar sonucunda yüzeysel akışa geçen kentsel selleri emebilecek, tutabilecek toprak örtüsü de olmadığı için ve doğal akarsu kanalları da çoğunlukla yok edildiği için, onların yerine kentlerin caddeleri, alt geçitler direkt sel sularının toplandığı alanlara dönüştü. Kentler seller sonucunda su baskınlarına daha açık hale geldi.”
Peki kentsel sellerin tesirlerini azaltmak için neler yapılabilir?
Hangi tedbirler alınmalı?
Murat Türkeş’e nazaran tahlil öteki bir kent planlaması düşünmekten geçiyor.
İklim değişikliğine ahenk için yeşil alanı ve toprak örtüsü daha çok olan, fazla yağışı emebilecek açık toprak örtüsünün geniş alanları kapladığı kentlere gereksinim olduğunu vurgulayan Türkeş, “Eski akarsu kanallarını coğrafyasıyla birlikte canlandırmak, yamaçları yeşillendirmek, çıplak yamaçlarda, kentlerin içinde ya da etrafında teraslar kurmak, böylelikle hem su hasadı yapabilmek hem mümkün sellerin tesirini azaltmak, yeşil çatılar oluşturup çatılarda bitki yetiştirmek, küçük aile tarımı yapmak, su hasadı yapmak, birinci aklımıza gelen birtakım önlemler” diye konuşuyor.
Bu tedbirler için gereğince geç kalındığını, kentleri yönetenlerin bir an evvel bu bahiste adım atması gerektiğini söyleyen Türkeş, riskli alanlara ait ilgili kurumların elinde aslında afet planlarının bulunduğunu hatırlatıyor. Türkeş, bu planlar üzerinden bilhassa afetlerin tesirli olduğu alanlara öncelik vererek bu işi düzeltmenin mümkün olduğu görüşünde.
Yangınlar neden artıyor?
Öte yandan Türkiye orman yangınlarında da Akdeniz’in en riskli ülkeleri ortasında kabul ediliyor. Ağaçların ya da çalıların yapılarında kâfi su olmaması, o bölgenin gereğince yağış almaması ve toprağın nemi tutmaması ormanların kuru olmasına yol açıyor. Bu durum yangınların yayılmasında tesirli oluyor.
Yaz mevsimi giderek kuraklaşırken, çok kurak periyotlar üst üste geldiğinde oluşan fönlü hava tipi de orman yangınlarını artırıyor.
DW Türkçe’ye konuşan İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa, Orman Fakültesi Toprak İlmi ve Ekoloji Anabilim Kısmı’ndan Prof. Dr. Doğanay Tolunay, Türkiye’de yılın her vakti yangın çıksa da yaz aylarında yangın için uygun yüksek sıcaklık, düşük hava nemi ve şiddetli rüzgârlar nedeniyle yangın sayısı ve yanan orman alanı ölçüsünün arttığına dikkat çekiyor.
“İklim değişikliği yalnızca hızlandırıyor”
İklim değişikliğinin yıldırımlar haricinde direkt orman yangını çıkmasına yol açmadığını belirten Tolunay, yıldırım kaynaklı yangınların tüm yangınların yalnızca yüzde 10’unu oluşturduğu, yıldırımlarla yanan orman alanı oranının ise çok daha düşük olduğu bilgisini veriyor.
Doğanay Tolunay, iklim değişikliğinin ise neredeyse tamamı insanların kaza, kasıt ya da ihmali sonucunda başlayan yangınların kısa müddette süratle büyümesine ve geniş alanlara yayılmasına neden olduğuna dikkat çekiyor. Böylelikle orman yangınlarının söndürülmesinin de güçleştiğine işaret eden Tolunay, “Yangınlar büyüdükten sonra da korların taşınması ya da alevlerin önündeki ağaçların ısı transferiyle tutuşmasıyla yeni yangınlar başlar” diyor.
Tolunay’a nazaran orman yangınları, seller, kuraklık, fırtına, dolu üzere afetlerin yol açtığı kayıplar arttıkça iklim değişikliği suçlanıp bir bakıma günah keçisi ilan edilse de sıklığı, şiddeti, tesir alanı genişleyen çok hava olaylarına karşı tedbir alınması mümkün.
Orman yangınlarına hazırlıklı mıyız?
Ancak Tolunay, Türkiye’nin öbür çok hava olaylarına olduğu üzere orman yangınlarına da çok hazırlıklı olmadığı görüşünde.
“Çünkü hala yıllar evvelki alışkanlıklar ve müdahale anlayışı devam ediyor. Örneğin kamuoyu orman yangınlarıyla çabayı uçak ve helikopter sayısına indirgiyor” diyen Tolunay, ekliyor: “Yangınlarla çaba için hava filosu gereklidir. Lakin uçak ve helikopterler yangınların başlangıç basamağında faaldirler. Yangınlar büyüdükten ve şiddetlendikten sonra havadan atılan su ağaçlara ulaşamadan buharlaşır. Bu etapta yer grupları ehemmiyet kazanır. Hava filosu ise yer gruplarının yangına müdahale etmesine yardımcı olmaya çalışır.”
Türkiye’de 2021 yılı yangınlarından sonra uçak, helikopter ve yangın gözetleme için İHA sayısının arttığını, hava araçları kiralamak yerine hava filosu oluşturmak için adımlar atılmaya başlandığını lisana getiren Tolunay, “Bunlar olumlu fakat orman yangın personel sayısı 2021 yılına nazaran artsa da şimdi kâfi değil” diye konuşuyor.
Nasıl çaba edilmeli?
Doğanay Tolunay’a nazaran orman yangınlarının azaltılması için öncelikle kriz idaresinden afet idaresine geçilmesi gerekiyor.
Afet idaresinin afetler öncesi, esnası ve sonrasında alınacak tedbirleri kapsadığını lakin Türkiye’de sarsıntı dahil tüm afetlerde afet anında müdahalenin ön plana çıktığını söyleyen Tolunay, orman yangınları özelinde de afet öncesinde önleyici önlemler olarak isimlendirilen uygulamaların yaygınlaşması gerektiğini vurguluyor.
“Örneğin lokal olarak yangınların neden çıktığının tahlil edilmesi ve bunların ortadan kaldırılması birinci adımdır. Bu kapsamda piknik kaynaklı yangınlar fazlaysa pikniğin yasaklanması ve kontrollerin arttırılması yapılabilir. Ya da elektrik nakil çizgileri yangına neden oluyorsa bunların kaldırılması, bakımlarının yapılması ya da çizgilerin altındaki yanıcı hususların uzaklaştırılması düşünülmelidir” diyen Tolunay, yangın risk haritaları oluşturulması ve bu haritaların her yıl güncellenmesinin de önleyici önlemlerden olduğunu aktarıyor.
Buna nazaran söndürme araçlarını nerelere konuşlandırılacağı, yangına nerelerde müdahale edilebileceği, riskli bölgelerdeki insanların nasıl tahliye edileceği üzere hususların yangın mevsimi öncesinde belirlenmiş olması gerekiyor.
Araçların ve yolların bakımının yapılması, yangın emekçilerinin, ormanla iç içe yaşayanların eğitimi, orman içi ve kenarındaki yerleşimlerin yangına karşı dirençli hale getirilmesi, yol kenarlarındaki kuru ot ve yaprakların uzaklaştırılması üzere alınabilecek çok sayıda tedbir olduğuna işaret eden Tolunay, “Yaz aylarında ülke genelinde günde 100 kadar yangın çıkabildiği dikkate alındığında yangınların başlamasının ne kadar kıymetli olduğu daha güzel anlaşılacaktır. Bunlardan birine dahi geç müdahale edildiğinde binlerce hektar ormanın yanabileceğini hiç unutmadan, yangın çıkmasının engellenmesine odaklanmak gerek” sözlerini kullanıyor.
“Palyatif tedbirler tahlil değil”
DW Türkçe’ye konuşan Etraf Mühendisleri Odası Lideri Ahmet Kahraman ise Türkiye’nin ve dünyanın içinde bulunduğu ‘iklim tahribatının’ üretim-tüketim ilgileri sonucu ortaya çıktığı görüşünde.
Sermayeyi destekleyen kâr ve rant odaklı siyasetlerin iklim felaketlerinin temel nedeni olduğunu söyleyen Kahraman’a nazaran iklim krizinin şiddetlenmesinin altında etraf siyasetlerindeki doğayı, bilimi ve toplum faydasını temel almayan yaklaşım yatıyor.
İklim felaketlerinin palyatif tedbirler azaltılamayacağını tabir eden Kahraman, sel, taşkın ya da yangınlara yol açan sebepler neler ise bunların azaltılması istikametinde akılcı tahliller üretilmesi gerektiğini vurguluyor.
Türkiye’nin pek çok noktasında dere yataklarında yapılaşmalar olduğuna dikkat çeken Kahraman, Karadeniz kıyı yolunun da dere yatakları, vadiler ile deniz ortasına inşa edilerek sellere yer hazırlandığına işaret ediyor.
Karadeniz kıyı yolu üzerinde Karayolları tarafından konulan sel menfezinin ise şu anda yaya geçidi olarak kullanıldığı bilgisini veren Kahraman, bu menfezin bir yanında yerleşim yerleri, öbür yanında ise insanların çalışmaya gittiği organize sanayi bölgesinin bulunduğunu, hasebiyle geçidin epey işlek olduğunu anlatıyor.
Kentlerin planlaması ve kentsel altyapıların oluşturulmasında toplum faydası, halk sıhhati, doğal kaynaklar ve etrafın korunmasına yönelik siyasetlerin hayata geçirilmesi gerektiğini söz eden Kahraman, bu yapılmazsa gelecek süreçte iklim felaketlerinin daha da şiddetleneceği uyarısı yapıyor.
Yorumlar kapalı.