Kadın düşmanı politikaların karşısında 40 yıllık mücadele: Yasada hak, hastanede yasak; “AKP’nin 2012 çıkışından sonra yasa değişmese de kürtaja erişim fiili yasağa dönüştürüldü”

Bugün 28 Eylül Dünya İnançlı Kürtaj Günü. Birebir vakitte Türkiye’de kürtajın 10 haftaya kadar yasallaşmasının 40’ıncı yılı. Bayanların, istenmeyen gebelikler nedeniyle uzun gayretler sonucu elde ettiği bu hak, Türkiye’de 2827 sayılı Nüfus Planlaması Hakkında Kanun ile doğum denetim ve kürtaj hakları olarak garanti altına alındı. Lakin Türkiye’nin birçok yerinde bugün hâlâ hem kürtaja hem de gebeliği önleyici prosedürlere fiili yasak uygulanıyor. Bu yasağın altındaki en büyük dinamiği, geçmişten bugüne hükümetlerin bayan düşmanı siyasetleri oluşturuyor. Kürtaj hakkının yasalaşması 40’ncı yılına girdi lakin bunun 20 yılı kürtaj tersi AKP siyasetleriyle geçti. 

Yasada hak, hastanede yasak olan uygulamalar, binlerce bayanı her yıl teminatsız kürtaja; yani merdiven altı kürtaja zorluyor. Bu birebir vakitte yasal hakkı gasp edilen bayanların vefata itilmesi demek.

Yıllarca kürtaja erişim için uğraş eden ve bu hakkı elde eden bayanlar, yasal hakları olan kürtaja ve doğum denetime uygulanan bu fiili yasağa karşı da uzun yıllardır uğraş ediyor. Tam da bu noktada güçlerini birleştiren Bayanın İnsan Hakları Derneği, Mor Çatı ve Women on Web, “Kürtaj Hakkım” isimli bir projeye başlayacak. Proje, bayanların kürtaja erişimini desteklemek, sıhhat çalışanlarının kürtaj ve cinsel sıhhat üreme sıhhati hizmetlerini sunarken hak temelli yaklaşıma sahip olmalarını sağlamak, haplarla kürtaja erişimin sağlanmasını geliştirmek ve kürtaj hakkı konusunda farkındalık sağlamak üzere oluşturuldu.

Ocak 2024’te hayata geçirilecek bu proje kapsamında sıhhat çalışanları, bayan örgütleri, bayanlar ve siyasetçilerle bir ortaya gelinecek. Yerellerde, bayan örgütleriyle bir ortaya gelerek kürtaj hakkına erişimle ilgili yaşanan zorluklar ve hak talebinin yaygınlaşması için bir dizi çalışma yapılacak. Ayrıyeten dünyada kürtajın yasallaşması için feministlerin verdikleri uğraşları de Türkiye’de gündemleştirmek için milletlerarası bir konferans düzenlenecek. 28 Eylül Milletlerarası İnançlı Kürtaj günü vesilesiyle bu sene milletlerarası olarak düzenlenen bir toplumsal medya kampanyasına da düzenlenecek.

Kadının İnsan Hakları Derneği, Mor Çatı ve Women on Web, 28 Eylül Dünya İnançlı Kürtaj Günü ve Türkiye’deki kürtaj hakkının 40’ıncı yılında, hem geçmişten bugün Türkiye’deki kürtaja ve doğum denetime erişimi hem de kürtaj hakkının boyutlarını T24‘e kıymetlendirdi.

“Güvensiz kürtajdan ömürlerini kaybeden bayanların sayısı artınca düzenleme zarurî hale getiriliyor”

Bugün tıpkı vakitte Türkiye’de de kürtajın 10 haftaya kadar yasallaşmasının 40’ıncı yılı. Dünyada olduğu üzere Türkiye’de de bayanlar kürtaj hakkını elde etmek için uzun yıllar uğraş etti, hâlâ ediyor. Buraya geleceğiz ama öncelikle 40 sene evvelki kıssa nasıl başladı?

WoW: Kürtaj çok eski bir fenomen. Kürtajın tarihi neredeyse seks kadar, doğum kadar, gebelik kadar eski. İstenmeyen gebeliklerin olduğu her yerde kürtaj da kelam konusu olmuş. Kürtaj ayrıyeten kozmik bir fenomen. Tarih boyunca Antik Yunan’dan, Mısır’a, Roma’dan, Osmanlı’ya kadar görülebilir. 2012’deki kürtaj tartışmalarında ulusal ve dini bir referans olarak gösterilen Osmanlı’da, sanılanın tersine, kürtaj çok uzun bir mühlet uygulanan bir pratik. Kürtajın kriminalize edilmesi Tanzimat sonrası periyoda tekabül ediyor. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla birlikte nüfus artış suratının yükseltilmesi siyasetleriyle (pronatalist politikalar) desteklenerek uzunca bir müddet, 1983’e kadar, kürtaj ceza kanunlarında varlığını koruyor. 1983’e gelen devirde kürtaja erişim aslında bir halk sıhhati problemine tahlil olarak; tabiplerin, halk sağlıkçılarının öncülüğünde zuhur ediyor. O devirde inançsız kürtaj sebebiyle ömürlerini kaybeden bayanların sayısının epey fazla olması, inançsız kürtajın önüne geçebilmek ismine böylesi bir düzenlemeyi mecburî hale getiriyor. En nihayetinde tarihin de bizlere gösterdiği üzere kürtaj üzere epey eski ve üniversal bir fenomeni yasaklamak, cezalandırmak kürtajı ortadan kaldırmıyor; bilakis inançlı olmayan kürtaj tekniklerini ve buna bağlı olarak vefatları artıyor.

“AKP’nin 2012 çıkışından sonra yasa değişmedi ancak kürtaja erişim fiili manada yasağa dönüştürüldü”

1983’te Türkiye’nin yüzünü çevirdiği gerçek, yıllar içinde hükümetlerin siyasetlerine nazaran adeta hareket alanına döndü. 2008’de üç çocuk telaffuzuyla başlayan tartışmalar, “Her kürtaj bir Uludere’dir” kelamına kadar vardı. Kürtajın yasallaşması 40 yılı buldu fakat bunun 20 yılı kürtaj aykırısı AKP siyasetleriyle geçti. Bütün bunlar çabayı nasıl etkiledi?

Kadının İnsan Hakları: 2012’de periyodun başbakanı Erdoğan’ın, “Kürtajı cinayet olarak görüyorum, her kürtaj bir Uludere”dir çıkışından sonra AKP kürtajı engellemek için yasa değişikliği tasarısı hazırlamaya başladı. Eş vakitli olarak Sıhhat Bakanlığı bir kürtaj raporu hazırlamaya başladı. Emel, isteğe bağlı kürtajı büsbütün kaldırmaktı. Çıkarılacak maddede kürtajı isteğe bağlı olmaktan çıkarmayı, yalnızca annenin sıhhat durumunu tehdit etmesi halinde ve yalnızca 4 haftaya kadar uygulamayı planlıyorlardı. Tecavüz dahi kürtaj için bir geçerli sebep olamayacaktı planlarına nazaran. O periyot Melih Gökçek, bir televizyon yayınında, “Anası olacak kişinin yanlışından ötürü çocuk niçin kabahati çekiyor? Anası kendisini öldürsün…” demişti. 2012 yılında periyodun Sıhhat Bakanı Recep Akdağ, “Gerekirse devlet bakar” demişti.

Bu tartışmalara bayanlar çok güçlü reaksiyon verdi. Binlerce bayan, “Benim vücudum, benim kararım” sloganıyla alanları doldurdu ve çok önemli bir kamuoyu reaksiyonu sonucunda AKP bu maddeyi geçiremedi. Maddeyi geçiremedi ancak maddeyi geçirmeden kürtaja erişimi fiilen durdurdu. Bugün devlet hastanelerinde isteğe bağlı kürtaj neredeyse hiç yapılmıyor, maddeyle yapamadıklarını hukuksuz bir fiili durum yaratarak yapmaya çalışıyorlar. Devlet hastanelerinde isteğe bağlı inançlı ve fiyatsız kürtaj hizmeti sunulmuyor, hatta hastanelerde kürtaj olmak isteyen bayanlara kürtajın yasak olduğu – kürtajın yapılmadığı üzere hukuka ters ve yanlış bilgi verildiğini de biliyoruz. Hasebiyle AKP’nin 2012 çıkışından sonra tahminen yasa değişmedi lakin kürtaja erişim fiili manada sistematik bir yasağa dönüştürüldü.

Sağlıkta Dönüşüm, sıhhat ocaklarının kapatılması, hamile ve yenidoğan izlemleri… “AKP’nin siyasetleri, tüm bakanlık uygulamalarına yansıdı”

İlgili bakanlıkların, bu siyasetlerle paralel yürüttüğü uygulamalar var mı?

Kadının İnsan Hakları: Aslında problem 2012’den de öncesine, Sıhhatte Dönüşüm Programı ile getirilen değişikliklere uzanıyor. AKP’nin 2003’te uygulamaya aldığı Sıhhatte Dönüşüm Programı ile tabiplere bir performansa dayalı fiyat sistemi getirildi. Bu sistemde kürtajın performans puanı şuurlu bir formda çok düşük tutuldu, maksat hekimlerin kürtaj yapmaktan performans puanı ve fiyat korkusu ile imtina etmesinin sağlanmasıydı. Tekrar birebir programla sıhhat ocakları kapatıldı. Sıhhat ocakları bilhassa yurttaşların kontraseptif metodlara fiyatsız bir biçimde erişebildiği yerlerdi. Sıhhat ocaklarının kapatılıp aile hekimliğine geçilmesiyle kontraseptif tekniklere erişim ve cinsel sıhhat ikinci plana atılırken odağa aileci ve üremeyi alan hamile ve yenidoğan izlemleri alındı. Böylelikle kürtajın fiili yasağına giden yollar, en temelde, doğum denetim formüllerine erişimin kısıtlanması ile döşenmiş oldu. 2012’ye gelindiğinde kürtaj tartışmalarına sıklıkla “en az 3 çocuk” telaffuzunun eşlik etmesi de bu doğrultuda okunmalı.

Öte yandan, AKP’nin pronatalist siyasetleri yalnızca Sıhhat Bakanlığı siyaset ve uygulamalarıyla fonksiyon bulmuş değil natürel ki, bu siyasetler bütüncül bir biçimde tüm bakanlık siyaset ve uygulamalarında yansıma buldu. Örneğin Aile Bakanlığı’nın bayanları istihdamdan ve kamusal hayattan kopararak mesken içi alana kapatmaya çalışan siyasetleri, bilhassa evlilik yardımı, doğum yardımı üzere toplumsal yardımlar üzere uygulamaları, Tekrar Aile ve İçişleri Bakanlığının uyumunda, mesken içi şiddet ve toplumsal cinsiyet temelli şiddetle gayrette 6284’ün bilhassa birtakım kararlarının – örneğin süreksiz maddi takviye gibi- uygulamada neredeyse hiç uygulanmaması ya da Ulusal Eğitim Bakanlığı açısından müfredattan toplumsal cinsiyet eşitliği sözlerinin itinayla ayıklanması ve kapsamlı cinsellik eğitimlerinin yeniden ısrarla müfredata eklenmemesi üzere sayısız uygulama, AKP’nin toplumsal cinsiyet eşitliğine bakış açısını çok açık bir halde gösteriyor.

Kadınlar istenmeyen gebeliğe ya da riskli düşüğe zorlanıyor

Peki Türkiye’de şu an yasal kürtaj hakkı ne durumda? Bayanlar mecburî haller içinde ve dışında kaç haftaya kadar kürtaj olabilir?

WoW: Gebeliğin sona erdirilmesi, 2827 sayılı Nüfus Planlaması Hakkında Kanun’da muhakkak: On haftayı geçmeyen gebeliklerde, bayanın sıhhati olumsuz etkilenmeyecekse gebeliğin onuncu haftası doluncaya kadar istek üzerine rahim tahliye edilebilir. On haftayı geçmeyen gebeliklerde kürtaj; resmi tedavi kurumlarında, özel hastanelerde, bayan hastalıkları ve doğum uzmanlarının muayenehanelerinde gerçekleştirilebilir.

İsteğe bağlı kürtaj 10. haftaya kadar gerçekleştirilebilirken gebeliğin anne sıhhatini tehdit ettiği, fetüste malformasyon gözlemlendiği durumlarda doktor raporunu takiben 10. haftayı geçkin gebeliklerin de sonlandırılması mümkündür. Bununla birlikte, gebeliğin isimli bir kabahat teşkil edecek bir aksiyon sonucunda oluşması dahilinde (örneğin tecavüz sonucu oluşan gebelikler) Türk Ceza Kanunu uyarınca 20. haftayı geçmeyen gebeliğin sonlandırılması hukuka uygunluk sebebi sayılarak cezai sorumluluk oluşturmayacaktır. Türkiye’de yasaya dair bu hakka erişimde değerli pürüzler bulunuyor lakin öbür yandan 10 haftalık mühletin çok kısa olduğunu ve cerrahi kürtajın yanı sıra medikal kürtaja (haplarla kürtaj) da bayanların erişimi olması gerektiğini lisana getiriyoruz.

Kürtaj olmak isteyen bir bayanın nerelere başvurup nasıl bir prosedür izleyebilir? Devlet hastanelerinde, özel hastanelerde ve kliniklerde kürtaja erişimde durum nedir?

Mor Çatı: 2010’lardan bu yana bayanların devlet hastanelerine gittiklerinde rastgele bir yasal destek olmamasına karşın kürtaj hizmetine erişemediklerini biliyoruz. Bilhassa 2012 yılında vaktin başbakanı Erdoğan’ın kürtajı “cinayet” olarak tanımladığı açıklamalar sonrasında bu erişim zahmeti daha da arttı. Bugün Türkiye’nin pek çok vilayetinde kürtaj yapan devlet hastanesi yok. Hatta kimi vilayetlerde özel hastanelerde dahi bu haklarına erişemiyorlar. Hastaneler kürtaj hizmetini vermeyi reddederken öbür bir hastaneye dahi yönlendirmiyorlar. Bu durum da bayanların bugün taban fiyatın çok üstünde olan kürtaj hizmeti fiyatını ödeyebildikleri durumlarda kürtaj olabilmelerine neden oluyor. Erişimin uygulamada kısıtlanması ise bayanların istenmeyen gebelikleri sürdürmesine ya da hayatlarını riske ederek düşük yapmaya çalışmalarına neden oluyor.

“Yazılı bilgi vermek ve diğer hastaneye yönlendirmek zorundalar; uymadıkları takdirde dilekçe yazılmalı”

Kürtaj yasal olsa da İisteğe bağlı kürtaj yapmıyoruz” diyen hastanelerin oranı 2016 yılından 2020 yılına yüzde 12’den yüzde 54’e çıkmıştı. Yalnızca bu bile fiili yasağın tek başına göstergesi. Devlet hastenelerinin bu türlü bir hakkı var mı? Bu uygulama ile karşılaşılırsa ne yapmak gerekir?

Mor Çatı: Devlet hastanelerinin bu türlü bir hakkı yok. Yasak olduğu üzere bir yanlış bilgi verildiğinde ya da rastgele bir münasebet ile kürtaj yapmadıkları söylendiğinde öncelikle bu bilgiyi yazılı olarak vermeleri talep edilebilir. Yazılı bilgi vermeyi reddetmeleri halinde ise size verdiklerini bilgiyi ayrıntılı olarak belirttiğiniz ve hastaneden bahis hakkında açıklama istediğiniz dilekçeyi hastaneye, Vilayet Sıhhat Müdürlüklerine ve CİMER’e gönderebilirsiniz.

Kürtaj, her hastanenin yapabileceği kolay bir operasyondur. İlgili tüzükte bayan hastalıkları ve doğum uzmanlarının mesleklerini uyguladıkları yerlerde, pratisyen doktorlar ise vakumla kürtaj tekniği ile sıhhat kurumlarında gebeliği sonlandırabilirler. Anestezi gerektiren tahliyeler ise anestezi uygulanabilen sıhhat kurumlarında yapılabilir. Her hastanede bu şartlar mevcut olduğundan, hastanenin gerekli donanıma sahip olmadığını söylemesi yanlış bilgilendirmedir.

Böyle bir durumla karşılaşılması halinde başhekim ile görüşebilir, karşılıklarını yazılı vermelerini talep edebilir, vermemek istememeleri halinde size verdiklerini karşılığı yazılı bir dilekçe haline getirip hastaneden açıklama yapmasını talep edebilirsiniz. Hastanelerin kürtaj hizmetini verememeleri durumunda sizi öteki bir hastaneye yönlendirme yükümlülüğü vardır. Yönlendirme yapılmaması halinde bunu da dilekçenize ekleyebilirsiniz. Yaşadığınız mağduriyeti aktardığınız ve kürtaj yapan hastanelere dair bilgi istediğiniz dilekçeyi Vilayet Sıhhat Müdürlüğüne dilekçe yazarak talep edebilirsiniz. Bu süreçte gebeliğinizin ilerlemesi durumunda takviye almak için bayan örgütlerine ulaşabilirsiniz.

Uluslararası kontratların bilakis Türkiye’deki kürtaj yasasının çıkmazı: Eş izni

Peki devlet ya da özel hastaneler ile kliniklerin “eş izni” sormaya hakkı var mı? Evli bir bayan “eş izni” olmadan kürtaj olabilir mi? Bekar bayanlar kürtaj olmak isterse önüne bir mani çıkar mı? Çıkarsa ne yapabilir?

WoW-Mor Çatı: Türkiye’deki kürtaj yasasının problematik yanlarından biri de eş iznidir. Türkiye gerçekliği göz önüne alındığında konut içi şiddete maruz kalan, evlilik içi cinsel atağa uğrayan ve bunun sonucunda gebe kalan evli bayanlar kürtaja erişebilmek için eşlerinin (bu durumda faillerinin) müsaadesini almak durumundadır.

Ancak eş müsaadesi kaidesi milletlerarası hukuk bakımından birçok insan hakları mukavelesine muhalif. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nin 8. unsuru kapsamında özel hayatın kapalılığı ve kişinin manevi hayatının korunması ve geliştirilmesi kapsamında eş müsaadesinin aranması insan haklarına alışılmamıştır. Tekrar Türkiye, Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Onurunun Korunması Sözleşmesi’ne taraf ve 2003 yılında da bunu kanunlaştırdı. Eş müsaadesi ilgili Sözleşme’nin 10. unsuruna de (Özel hayat ve Bilgilendirilme hakkı kapsamında) karşıttır.

2013-2020 yılları ortasında Women on Web’in Türkiye yardım masasına gelen e-maillerin içerik tahlil sonuçlarına nazaran yapılan araştırmada, evli bayanlar için eş isteği koşulunun bayanın özerkliğini ihlal ettiğini ve bilhassa yakın partnerden gelen şiddet olaylarında sorun teşkil ettiğini sonucuna varıldı. Bilhassa bayan sığınma konutunda yaşayan yahut partnerinin istismarından korunmak için sığınma arayan birçok iştirakçi, Türkiye’deki kürtaj kanunundaki eş müsaadesi zorunluluğunun, inançlı kürtaja erişimlerini engellediğini bildirdi:

“Eşimden şiddet ve tacize maruz kalıyorum. Konuttan çıktım fakat bu hamileliği sonlandırmak için eş müsaadesi aranıyor. Lütfen bana yardım edin, yoksa o beni yok edecek.”

“6 aylık bir kızım var ve 10 haftalık gebeyim. Kocam erkek çocuk istediği için beni gebe kalmaya zorladı. Doğum denetimi kullanmama müsaade vermedi. Bana hiç para vermedi. Meskenden dışarı çıkmama müsaade vermiyor.”

Bir öteki yandan gebeliğin bayanın fizikî ve ruhsal bütünlüğünü tehlikeye atması halinde, tabibin bayanın güzellik halini önceliklendirmesi ve müsaade beklemeden operasyonu gerçekleştirmesi gerekir.

Fiili yasağın ve ifşanın sonucu, merdiven altı kürtaj: Gebelik testleri ailelere SMS’le bildirildi 

Türkiye’de bayanları gerek maddi şartlar gerek yasal kürtajın keyfi engellemeleri nedeniyle kürtaja erişemediği için “merdiven altı” uygulamalara itiliyor. Türkiye’deki merdiven altı kürtajın durumu nedir?

WoW: Daha evvel de söylediğimiz üzere tüzel ve fiili kürtaj yasakları kürtajı azaltmaz; tersine, inançlı olmayan kürtaj tekniklerini ve buna bağlı sıhhat problemlerini artırır. Türkiye’deki aktüel fiili yasak hasebiyle kürtaja erişmeye çalışan bayanların “merdiven altı” denilen ruhsatlandırılmamış, tahminen de sıhhat profesyoneli, ekipmanı ve hatta hekim bulunmayan “kliniklere” yönlenmek durumunda kalıyorlar. Ayrıyeten bu merdiven altı uygulamalara yönelmelerinin bir başka sebebi mahremiyet ve özel hayatlarının kayıt altına alınacağı, ifşa edileceği üzere kaygılar.

2012 yılında toplumsal garantisi babası üzerinden sağlanan genç bayanın müspet gebelik testi sonucunun babasına SMS olarak bildirilmesi üzerine haklı kaygılar çoğaldı. Yeniden, 2019 yılında İstanbul Emniyet Müdürlüğü, “gizli” ibaresiyle Vilayet Sıhhat Müdürlüğü’ne gönderdiği yazıyla kentteki tüm hastanelerde polikistik over sendromu olan ve kürtaj yaptıran 30 ile 40 yaş aralığındaki bayanların listesini FETÖ soruşturma kapsamında talep etmişti. Üstte bahsettiğimiz Women on Web tarafından yapılan araştırmada bayanların telaşlarını görmek mümkün:

“Tecavüze uğradım ve ailem öğrenirse öldürülürüm. Doktora gidersem hamileliğim belgelenecek ve aile tabibim meskenimi arayacak.”

“Sigortam annemin sigortası kapsamında olduğu için sıhhat bakanlığı hamileliğimle ilgili annemi aradı.”