Dr. Mahfi Eğilmez
Benzin ve motorinin litre fiyatına gelen artırımdan çabucak sonra her ikisinden de alınan ÖTV ve KDV artırıldı. Böylelikle yapılan fiyat artışları vergi artışlarıyla birleşince şimdiye dek yapılmış en yüksek fiyat artışı ortaya çıkmış oldu. Misal vergi artışları doğalgaza da gelmiş durumda.
Ekonomi biliminde, gereksinimlerin giderilmesinde öbür mallar ile birlikte kullanılması gereken mallara tamamlayıcı mallar deniyor. Buna nazaran birlikte kullanılması gereken mallardan biri olmazsa gereksinim giderilmeden kalıyor. İki türlü tamamlayıcılıktan kelam edilebilir: Mecburî olmayan tamamlayıcılık, mecburî tamamlayıcılık. Kahveyi ya da çayı şekerli içen birisi açısından bunların tamamlayıcısı şekerdir. Bununla birlikte şekerin olmaması halinde kahve ve çay yeniden de içilebilir. Örneğin şekere çok yüksek bir artırım geldiğinde çayı şekerle içen kişi şekersiz içmeye yönelerek bu artırımın tesirini bertaraf edebilir. Hasebiyle buradaki tamamlayıcılık mecburî olmayan bir tamamlayıcılıktır. Buna karşılık akaryakıt ve motorin, bu eserlerle çalışan arabalar için zarurî tamamlayıcı mal niteliğindedir. Akaryakıt ya da motorin olmazsa, bu eserlerle çalışan arabalar çalışmaz.
Ekonomi teorisinde rastgele bir malın talebini belirleyen ögeler şunlardır:
Da= f (Pa, P1…Pn-1, Y, Z, X, R)
Da: Tüketicilerin “a” malına olan talebi
Pa: a malının (kg, metre, adet) üzere ünite fiyatı
P1…Pn-1: Öteki malların (tamamlayıcı mallar, rakip mallar) fiyatları
Y: Tüketicilerin geliri
T: Tüketicilerin zevkleri
X: Tüketicilerin a malının gelecekteki fiyatına ait beklentileri
R: Reklam
a malının talebini etkileyen en değerli öge fiyatıdır. Talep maddesine nazaran (aşağılık mallar hariç) bir malın fiyatı arttıkça o mala olan talep düşer. Şayet a malının yerine kullanılabilecek bir mal varsa onun fiyatı da a malına olan talebi tesirler. a malının akaryakıtla çalışan bir araba olduğunu ve tıpkı segmentteki b marka arabayla birebir fiyata satılırken taleplerinin birbirine yakın olduğunu varsayalım. Bu evredeyken a marka arabanın fiyatının yüzde yirmi oranında artırıldığını b marka arabanın fiyatının ise değişmediğini düşünelim. Bu durumda fiyatı fazlalaşan a marka arabanın talebi düşerken fiyatı değişmeyen b marka arabanın talebi artacak demektir. Bu iki rakip marka birbiri yerine ikame edilebilir mallar olduğu için talep fiyata çok hassastır. Artık arabaların fiyatının değişmediğini fakat akaryakıta yüzde elli oranında artırım geldiğini varsayalım. Akaryakıt her iki araba için de mecburî tamamlayıcı mal pozisyonundadır. Bir öteki deyişle bu arabalar akaryakıt konmadan çalışamaz. Akaryakıta gelen artırım iki arabası de birebir biçimde etkileyeceğinden her ikisinin de talebinde düşüş olur. Bu artırım sonrasında elektrikli arabalara gerçek talep kayması ortaya çıkar ve onların fiyatları yükselir.
Diğer değişkenler (rakip malların fiyatı, tüketicilerin geliri, zevkleri, geleceğe ait beklentileri ve reklamlar) değişmediği sürece (ceteris paribus) a malına olan talep, malın fiyatından ve tamamlayıcı malların fiyatlarından etkilenir. Örneğimizde ele aldığımız arabaya olan talep akaryakıt ve motorin fiyatlarındaki artıştan etkilenir.
Aşağıdaki grafik Türkiye’de araba satışlarının durumunu gösteriyor (Kaynak: Otomotiv Distribütörleri Derneği Haziran 2023 Raporu.)
Grafiğe nazaran araba ve hafif ticari araç satışları bu yılın birinci yarısında on yıllık ortalamaların ortalama yüzde 55 üzerinde gerçekleşmiş durumdadır. Demek ki araba satışları son derecede yüksek bir taleple karşı karşıya bulunuyor.
Benzin ve motorine gelen yüzde 30 dolayındaki artırımlardan sonra bu satışlar devam eder mi? Üstte anlattığımız tamamlayıcı mallar tahliline nazaran bu satışların süratle düşmesi gerekiyor. Lakin bu dediğimiz olağan ekonomiler için geçerli. Türkiye, bir müddettir olağan iktisat tarifine uygun bir iktisat değil. Faizler, gerçek enflasyonun çok altında (negatif) olduğu için beşerler tasarruf etmek yerine ellerine geçen parayı kendi açılarından yatırım olarak gördükleri ve faizden alamayacakları getiriyi alabileceklerini düşündükleri alanlara harcıyorlar. Bu alanların başında borsa, konut ve araba geliyor. Faizler olağan seviyesine çıkmadıkça ya da enflasyon tek hanelere düşmedikçe bu eğilim devam edecek. O nedenle akaryakıt ve motorin fiyatlarında ortaya çıkan bu artış birinci anda konut ve araba satışını düşürse de bir mühlet sonra satışlar tekrar artmaya başlar.
Türkiye’de yollarda bulunan otomobillerin çok büyük çoğunluğu akaryakıt ya da motorinle çalıştığı için bunların sahipleri akaryakıta gelen artırımdan (tamamlayıcı mal zammından) etkilenecek. Akaryakıta ve motorine gelen artırımdan etkilenenler yalnızca araba sahipleri olmayacak, akaryakıt ve motorinle çalışan otobüs, dolmuş, vapur, tren, uçak üzere ulaşım araçları da bu yakıtları kullandığı için onların fiyatları de artacak. Ayrıyeten, her türlü malın taşıma fiyatı da yükseleceği için mal fiyatları da artacak ve bu artışlar araba sahibi olsun olmasın bütün tüketicileri olumsuz etkileyecek.
Doğalgaza gelen artırımların da iki farklı tesiri olacak. Öncelikle tüketiciler meskenlerinde ısınma, yemek yapma ve su ısıtma gayesiyle kullandıkları doğalgazın fiyatındaki artıştan etkilenecek (doğrudan tesir.) Ayrıyeten doğalgaz, çevrim santrallerinde elektrik üretiminde kullanıldığı için bir yandan elektrik faturaları yükselirken bir yandan da doğalgazı üretimde kullanan üretim ünitelerinin maliyetleri ve hasebiyle ürettikleri malların fiyatları yükselecek ve tüketiciler bundan olumsuz etkileyecek (dolaylı tesir.)
Özetle söylemek gerekirse baz tesiriyle düşüş eğiliminde bulunan enflasyon tekrar süratli bir artış eğilimine girecek.
Ekonominin olağan şartlara dönmesi konut ve araba alımının yatırım algısından çıkması ve tasarrufların artması için birinci ve tek şart faizin enflasyon seviyesine çıkarılmasıdır. Ne var ki bu kadar düşük tutulan faizin bir anda o seviyeye çıkarılması iktisadın ayakta kalan kuruluşlarını da çökertir. Hasebiyle yapılacak şey evvel enflasyonu yanlışsız hesaplamak ve gerçeği açıklamaktır. Sonra faizi yavaş yavaş yükseltirken başta hukuk ıslahatı olmak üzere yapısal ıslahatları hayata geçirmektir.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in blog sitesinden alınmıştır
Yorumlar kapalı.